یکی از مباحث بسیار مهم در مسائل اجتماعی، میزان و نحوه ارتباط انسان‌ها و به عبارتی دوستی‌ها و روابط دوستانه با یکدیگر است. انسان از انتخاب دوست ناگزیر است و محتاج به دوست. نکته مهم در این میان، تأثیر بسیار زیاد دوست بر شخصیت انسان است که در آیات قرآن کریم و روایات معصومان علیهم‌السلام، به این موضوع اشاره شده است. تردیدی نیست که همه مردم شایسته دوستی نیستند، لذا انسان باید دوستان خود را برگزیند.
آنچه در ادامه می‌آید آیاتی از کلام‌الله مجید است که ما را در شناخت دوست و دشمن یاری می‌کند. شرح و توضیح این آیات از تفسیر نمونه حجت‌الاسلام محسن قرائتی انتخاب شده است.
آیات 28 و 29 سوره مبارکه «فرقان»
«یَا وَیْلَتَى لَیْتَنِى لَمْ أَتَّخِذْ فُلَاناً خَلِیلاً»؛ اى واى بر من! کاش فلانى را دوست خود نمى‌گرفتم.
«لَقَدْ أَضَلَّنِى عَنِ الذِّکْرِ بَعْدَ إِذْ جَآءَنِى وَکَانَ الشَّیْطَنُ لِلْإِنسَنِ خَذُولاً»؛ رفیق من بعد از آن که حقّ از طرف خدا براى من آمد، مرا گمراه ساخت. و شیطان هنگام امید، انسان را رها مى‌‌کند.
نکته‌ها
«خذلان» این است که انسان به حمایت کسى امید داشته باشد، ولى او انسان را رها کند.
به گفته روایات، رهبر الهى، مصداق ذکر است و گمراه کردن از ذکر «لقد اضلّنى عن الذکر» یعنى گمراه شدن از رهبر حقّ.
اسلام براى دوستى و انتخاب دوست سفارش‌‌هاى زیادى دارد و دوستى با افرادى را تشویق و از دوستى با افرادى نهى کرده است که این موضوع به بحث مستقلّى نیاز دارد. برخى از عنوان‌‌هاى فرعى موضوع «دوست و دوستى» به این شرح است:
راه‌‌هاى شناخت دوست، مرزهاى دوستى، ادامه دوستى، قطع دوستى، انگیزه‌‌هاى دوستى، آداب معاشرت با دوستان و حقوق دوست، که براى هر یک آیات و روایات بسیارى است و ما به گوشه‌‌اى از آنها اشاره مى‌‌کنیم: اگر در شناخت کسى به تردید افتادید، به دوستانش بنگرید که چه افرادى هستند. «فانظروا الى خُلَطائه»؛ تنهایى، از رفیق بد بهتر است.
از پیامبر اکرم(ص) پرسیدند: بهترین دوست کیست؟ فرمود: کسى که دیدارش شما را به یاد خدا بیندازد، و گفتارش به علم شما بیفزاید و کردارش یاد قیامت را در شما زنده کند.
حضرت على علیه‌السلام فرمود: هنگامى که قدرتت از بین رفت، رفقاى واقعى تو از دشمنان شناخته مى‌‌شوند.
حضرت على(ع) فرمود: رفیق خوب، بهترین فامیل است. در حدیث آمده است: دوستت را در مورد غضب، درهم، دینار و مسافرت آزمایش کن. اگر در این آزمایش‌‌ها موفق شد، دوست خوبى است.
پیام‌ها
1- حسرت‌‌هاى درونى در اعمال و رفتار انسان مؤثر است. «یعضّ الظالم»
2- رها کردن راه انبیا ظلم است. (ظلم به خود و ظلم به انبیا) «یعضّ الظالم»
3- عذاب قیامت بسیار سخت است. «یعضّ الظالم على یَدَیه» (مشرک تنها یک انگشت ویا یک دست خود را گاز نمى‌‌گیرد، بلکه دو دست خود را گاز مى‌‌گیرد)
4- در قیامت، وجدان‌‌ها بیدار مى‌‌شود. «یعضّ - یقول»
5- پشیمانى، دلیل بر اختیار انسان است و اگر کسى مجبور بود، پشیمانى معنا نداشت. «یالیتنى»
6- دوستى‌‌هاى نامشروع امروز، فرداى خطرناکى دارد. «یالیتنى» دوست در سرنوشت انسان مؤثّر است.
7- ایمان به تنهایى کافى نیست، همراه بودن با انبیا نیز لازم است. «مع الرسول»
8 - ارتباط با انبیا هر چند اندک باشد، مى‌‌تواند راه نجات باشد. «سبیلاً»
9- دو دوستى در یک دل جا نمى‌‌گیرد. (دوستى پیامبر و دوستى انسان گمراه) «اتّخذت مع الرسول... لم اتّخذ فلاناً خلیلاً»
10- دوستان منحرف، عوامل شیطانند. «فلاناً خلیلاً - و کان الشیطان»
11- نام و شخص افراد مهم نیست، کارایى آنان مهم است. «فلاناً - اضلّنى»
12- نشانه دوست بد آن است که انسان را غافل کند. «اضلّنى عن الذکر»
13- گاهى عواطف دوستى، بر استدلال و منطق غلبه مى‌‌کند. «اضلّنى عن الذکر بعد اذ جاءنى»
14- خداوند با همه مردم اتمام حجّت مى‌‌کند. «بعد اذ جاءنى»
