عفو و بخشش یکی از آموزه های اخلاقی دین اسلام است که از یک طرف سبب تحکیم ارتباطات اجتماعی و روابط دوستانه شده و از طرف دیگر سبب می شود انسان از نظر روحی و معنوی رشد پیدا کرده و از نگاه بزرگوارانه ای به عالم و هستی بنگرد و به سوی کمال برتر پیش رود. علاوه بر تأثیرات اخلاقی این آموزه مهم، توجه به عفو و بخشش به عنوان یکی از صفات اعتماد و توکل بر حق، می تواند خود مرتبه ای از خداشناسی باشد و ما را قدم به قدم به سوی توحید رهنمون سازد.
عفو و بخشش و توکل بر حق!
انسان مومن باید در زندگی توکل بر حق نماید و در سختی ها و گرفتاری ها تنها اعتماد و تکیه بر خدای متعال نماید. این صفت در صورتی که در انسان تحقق یابد، او را مزیّن به توحید عملی می کند که یکی از مراتب توحید و خداشناسی و از اصول اعتقادی اسلام عزیز است. بنابراین انسان مومن برای تحقق توحید عملی در وجود خویش کوشش می نماید که در امور زندگی تنها به خدای متعال تکیه و توکل کند.
از جمله اموری که انسان به واسطه ی زندگی در اجتماع با آن مواجه می شود آن است که از ناحیه ی دیگران مورد ظلم و ستمی واقع شود و یا کدورت و دلخوردگی در او نسبت به دیگران در روابط و مناسبات اجتماعی اش پیش آید. این اجتماع می تواند از خانواده به عنوان اجتماعی کوچک شروع شود و تا عرصه های بین المللی و جهانی توسعه یابد که در اثر برخوردها و روابط مختلف بعضاً انسان دچار کدورت ها و ناراحتی هایی نسبت به سایرین گردد.
از این جهت اگر انسان بخواهد توحید عملی واقعی را در خود پیاده نماید بایستی در همه ی امور و از جمله این ناراحتی ها و گرفتاری های ناشی از روابط با دیگران توکل و اعتماد بر خدا نماید و از اینجاست که صفت عفو و بخشش که ویژگی اخلاقی است، انسان را موحّد و توحید مدار می سازد!
توحید و بخشش دیگران!
معلوم شد برای آنکه موحّد حقیقی شویم بایستی با توکل و اعتماد بر حق ملکه عفو و بخشش نسبت به دیگران را در خود ظاهر سازیم. بخشیدن دیگران در صورتی که آن ها ظلم و ستمی به انسان روا می دارند از صفات اولیای خداست؛ همان هایی که در امور مختلف تنها توکل بر حضرت حق دارند و کریمانه از خطای دیگران می گذرند.
عفو و قدرت انتقام!
عفو و بخشش واقعی در جایی است که انسان توان انتقام گرفتن دارد امّا به خاطر خدا از ظلم های بندگان خدا می گذرد. در روایت است که حضرت موسی (علیه السلام) از حضرت حق پرسید: کدام بندگان نزد تو عزیزتر است؟ حضرت حق پاسخ گفت: کسی که به او ظلم شده و قدرت انتقام دارد ولی عفو می کند و می بخشد. همچنین از نبی اکرم (صلی الله علیه واله وسلم) روایت است که بهترین بندگان خدا کسانی هستند که دیر غضب می کنند و زود عفو می نمایند و در مقابل بدترین افراد کسانی هستند که زود غضب می کنند و دیر عفو می نمایند!
عفو صفت خدایی!
آموزه ها و معارف دینی عفو و بخشش یکدیگر را بسیار مورد تأکید قرار می دهند و خداوند خود را آمرزنده و بسیار عفو کننده می نامد، از این روست که برای تحقق توحید در وجود خویش با نزدیک شدن به صفات الهی خود را موحّدتر می نماییم.
صفت عفو و بخشش در درجه ی اول صفت خود خداست. پس برای خدایی شدن و موحّد واقعی شدن باید کوشید صفات الهی را در خود محقق کنیم که از جمله آن ها عفو و بخشش است. ما اهل ظلم به خود و دیگران هستیم و خدای مهربان در قبال ما آمرزنده است و ما را مورد عفو و بخشش قرار می دهد و خدا دوست دارد که بندگان او را مورد عفو و بخشش قرار دهیم! «إن تبدوا خیراً أو تخفوه أو تعفوا عن سوء فإن الله کان عفوّاً قدیراً؛ اگر نیکی ها را آشکار یا پنهان سازید و از بدی ها گذشت نمایید، خداوند آمرزنده و تواناست.» (نساء/ 149)
توجه به آیه ی شریفه نشان می دهد که با گذشت و عفو از بندگان خداست که انسان می تواند عفو و آمرزندگی الهی را بدست آورد و لازم است مومنین همان طور که خداوند قادر بر انتقام است ولی بسیار عفو می نماید، در مورد دیگران با قدرت انتقام، گذشت نمایند. در این صورت علاوه بر آن که خدا نسبت به آن ها آمرزنده می شود، صفت عفو و بخشش الهی را در خود تجلّی ساخته و به سوی توحید گام بر می دارند!
قسم های نبوی!
در روایت شریفی از رسول خدا (صلی الله علیه واله وسلم) نقل است که حضرت رسول (صلی الله علیه واله وسلم) فرمودند سه چیز است که اگر بخواهند برای صحّت آن ها قسم یاد کنم، چنین می کنم! آن سه چیز چیست که رسول خدا (صلی الله علیه واله وسلم) حاضر است برای صحت آن ها سوگند یاد نماید؟!
اول آن است که با صدقه، زیادی مال نصیب می شود. به عبارت دیگر صدقه نه تنها مال را کم نمی کند بلکه آن را زیاد و با برکت می نماید.
دیگر آن است که هر کس دری از سوال از بر خود بگشاید دری از فقر بر خود گشوده است کسی که عزت ایمانی خود را پایمال می کند و دست طلب و سوال به سوی دیگران می گشاید خود را به سوی فقر پیش می برد. در حالی که مومن باید تنها از خدا مسئلت نماید و تنها بر او توکل کند.
سوم موردی که پیامبر (صلی الله علیه واله وسلم) برای صحت آن می تواند قسم یاد نماید آن است که اگر ظلمی به کسی بشود و ظالم در صورت قدرت انتقام مورد عفو و بخشش قرار گیرد، بر عزت و شرافت مظلوم خواهد افزود! این مورد اخیر همان است که عفو و بخشش این صفت الهی را یاد آور می شود که در صورت تخلّق بدان انسان به شرافت و عزّتی الهی می رسد که او را در بین دیگران برجسته و فخیم می گرداند!
سخن پایانی...
به راستی چه چیزی از عفو و گذشت بهتر می تواند باشد؟! چیزی که سعادت اخروی و خوشبختی دنیوی را به دنبال دارد. عفو و بخشش با اصلاح روابط انسان ها در اجتماع و بالا برد عزت و شرافت آن ها حیات دنیوی را رنگی الهی و معنوی می بخشد و انسان را به سوی کمال سوق می دهد. چرا که عفو و بخشش از صفت الهی توکل است که انسان را در جهت تحقق توحید عملی موفق می گرداند!
