دراین نوشتار تصمیم دارم یکی از شش خصوصیت غیراخلاقی که امام علی(علیه السلام) در نهج البلاغه، از آنها ابراز تعجب و شگفتی می کند بنویسم . هدف از بیان این خصوصیات واقف شدن به اهمیت آن در آداب و سنن اسلامی می باشد. امیداورم با آشنا شدن با این ویژگی ها سعی کنیم در جهت تربیت نفس و دور نگاه داشن خود از این صفات مسیر سعادت و کمال را برای خودمان هموار کنیم.
ویژگی اول: بخل
بخل در لغت به معنای امساک و خوداری از عطاء می باشدو همیشه در مقابل بذل و بخشش و سخاوت به کار می رود.
«عَجِبْتُ لِلْبَخِیلِ یَسْتَعْجِلُ الْفَقْرَ الَّذِی مِنْهُ هَرَبَ وَ یَفُوتُهُ الْغِنَى الَّذِی إِیَّاهُ طَلَبَ فَیَعِیشُ فِی الدُّنْیَا عَیْشَ الْفُقَرَاءِ وَ یُحَاسَبُ فِی الْآخِرَةِ حِسَابَ الْأَغْنِیَا، امیر مؤمنان على (علیه السلام) فرمود: از بخیل تعجب مى کنم که به فقرى شتاب مىکند که از آن گریزان است قدرتى را طلب مىکند که از دست مى‌دهد، در دنیا مثل فقرا زندگى مىکند و در آخرت چون ثروتمندان حساب پس مى‌دهد.»
در نکوهش بخل
بخل از جمله رذائل اخلاقی است که آیات و روایات فراوانی در مزمت و نکوهش آن وارد شده است. برای نمونه خداوند متعال در کلام الله مجید می فرماید: «الَّذینَ یَبْخَلُونَ وَ یَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبُخْلِ وَ یَکْتُمُونَ ما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ أَعْتَدْنا لِلْکافِرینَ عَذاباً مُهیناً [نساء/37] آنها کسانى هستند که بخل مى‌ورزند، و مردم را به بخل دعوت مى کنند، و آنچه را که خداوند از فضل (و رحمت) خود به آنها داده، کتمان مى نمایند.(این عمل، در حقیقت از کفرشان سرچشمه گرفته) و ما براى کافران، عذاب خوارکننده اى آماده کرده ایم» «الْبُخْلُ بِالْموجُودِ سُوءُ الظَّنِ بِالْمعْبُودِ ، امیر مؤمنان علی علیه السلام فرمود: بخل ورزیدن نسبت به آنچه انسان دارد، به خاطر سوء ظن به خدای متعال است.
نکاتی که از این آیه استفاده می شود عبارتند از:
نکته اول: افراد بخیل هم خودشان بخل می ورزند و هم دیگران را به بخل کردن تشویق می کنند.
نکته دوم: آنچه که خدا قسمت آنها کرده را پنهان می کنند، و از دسترس دیگران آن را خارج می کنند.
نکته سوم:خداوند متعال عذاب این دسته از افراد را در زمره افرادی که کافر هستند قرار داده است.
سر نکته سوم:
شاید سر نکته سوم در این باشد که صفت بخل از یک حالت کفر آمیز سر چشمه می گیرد. چرا که انسانهای بخیل به مواهب بی پایان الهی و وعده های او نسبت به نیکوکاران اعتقاد ندارند، و فکر می کنند که اگر به دیگران کمک کنند، بیچاره و بدبخت می شود.این حالت در واقع یعنی آنها اعتقادی به لطف و کرم الهی ندارند.
دلائل تعجب امام علی در این حکمت نورانی
احتمال اول: امام می فرماید انسان بخیل به دنبال کسب و جمع آوری ثروت بیشتر است ولی غافل از این که با این کار در حال سبقت گرفتن به سوی فقر و نداری می باشد. چرا که بر اساس روایاتی که موجود است انسانهایی که از پرداختن حقوق واجب الهی امتناع می ورزند موجبات حرمان و از بین رفتن نعمتها را در دنیا برای خود فراهم می کنند.«وَاذا مَنَعوا الزَّکاةَ مَنَعَتِ الأرْضُ بَرَکاتِها مِنَ الزَّرْعِ وَالثِّمارِ وَالْمَعادِنِ کُلِّها،هرگاه از دادن زکات دریغ کنند، زمین برکات خود را از زراعت و میوه‌‌ها و معادن از آنها دریغ مىکند».
احتمال دوم:افراد بخیل به دنبال جمع آوری پول و ثروت برای دنیا هستند، ولی متاسفانه و با کمال تعجب همیشه همانند افراد فقیر و بدبخت زندگی می کنند، و مال و منال جمع کرده هم به درد دنیای آنها نمی خورد.«وَ قَالَ ع لَیْسَ لِبَخِیلٍ رَاحَة، شخص بخیل راحتی (وآرامش ) ندارد.
احتمال سوم: احتمال سومی که در حکمت داده می شود این است که شخص بخیل به دنبال سود و نفع می باشد، ولی غافل از این که این سرمایه هایی که به دست می آورد برای او سودی نخواهد بخشید و فردای قیامت می بایست با خواری و شرمندگی وارد عذاب الهی و فقر دائمی شود.«وَ لا یَحْسَبَنَّ الَّذینَ یَبْخَلُونَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ هُوَ خَیْراً لَهُمْ بَلْ هُوَ شَرٌّ لَهُمْ سَیُطَوَّقُونَ ما بَخِلُوا بِهِ یَوْمَ الْقِیامَة[آل عمران/ 180]کسانى که بخل مى‌ورزند، و آنچه را خدا از فضل خویش به آنان داده، انفاق نمى‌کنند، گمان نکنند این کار به سود آنها است بلکه براى آنها شر است بزودى در روز قیامت، آنچه را نسبت به آن بخل ورزیدند، همانند طوقى به گردنشان مى‌افکنند»
بدترین نوع بخل
هر چند بخل دارای مراتب و درجاتی می باشد ولی بدترین نوع بخل این است که انسان از اداء حقوق الهی امتناء ورزد حقوقی مانند خمس، زکات،کفارات ، حقوق ایتام و مستمندان ..رسول اکرم (صلی الله علیه و اله و سلم می فرماید:ُ «وَ أَبْخَلُ النَّاسِ مَنْ بَخِلَ بِمَا افْتَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ عَلَیْهِ، بخیل ترین افراد کسی است که از آنچه خداوند بر او واجب کرده بخل ورزد»
پیام ها
1- بخل ورزیدن مایه سلب آرامش در دنیا و آخرت می شود.
2- با بخل ورزیدن انسان از رحمت و مغفرت الهی خود را دور میکند.
3-بخل ورزی باعث دوری از مقام انسانیت و فطرت پاک الهی می شود.
