«قساوت قلب»، گاهی در رابطه بین انسان و خدا مشاهده میشود که در این صورت، انسانی که متکبر است، قلبش مانند سنگ شده و قلب «انسان سنگ‌دل» با یاد خدا نرم و آرام نمی‌شود، و گاهی این قساوت در روابط اجتماعی میان انسانها به وجود می‌آید که آنها نسبت به گرفتاری‌هایی که برای دیگران پیش می‌آید، احساس هم‌دردی نمی‌کنند و شاید به نوعی صفت بی‌رحمی و درنده‌خویی در آنها شکل می‌گیرد.
برخی از مهم‌ترین عوامل به وجود آورنده قساوت عبارت‌اند از: دوری از یاد خدا، گناه، آرزوهای دراز، ثروت اندوزی، تزیین اعمال به وسیله شیطان، و زیاده‌گویی.
برخی از راه‌کارهای مبارزه با این صفت نکوهیده، به یاد خدا بودن، پیروی از پیامبران الهی، یتیم نوازی، تلاوت قرآن، استغاثه می‌باشد که با لطف و رحمت خدا امید آن می‌رود که قلب انسانها نرم و پاک شود.
عوامل به وجود آورنده قساوت
بر اساس آیات و روایات، عوامل مختلفی در سنگدلی انسانها نقش دارند. در این مختصر به چند مورد اشاره میشود:
1. گناه: «چشم‌ها خشک نمی‌شوند، مگر در اثر سنگدلی، و دل‌ها هم سخت نمی‌شود، مگر در اثر گناهان زیاد».
2. آرزوهای دراز: اى موسى آرزوهایت را در دنیا دراز مکن که قلبت سخت میشود، و سنگ‌دلان از من دورند.
3. تزیین شیطان: «چرا هنگامى که کیفر ما به آنها نزدیک شد، ناله و زاری نکردند؟! بلکه آنها سنگ‌دل شده و شیطان، هر کار زشتى را که آنها می‌‌کردند، در نظرشان خوب جلوه داد».
بر اساس این آیه قرآن، قساوت قلب، زاییده اعمال و رفتارهای زشتی است که شیطان آن‌را آراسته و تزیین کرده است؛ از این‌رو است که وقتی حتی بلا و مصیبت بر سر این افراد فرود می‌آید، به جای آن‌که تضرع و استغاثه کنند تا آن گرفتاری و مشکل برداشته شود، نه تنها هیچ‌کاری نمی‌کنند، بلکه به همان کارهای زشت خود ادامه می‌دهند و این‌گونه است که به سبب قساوت قلب گرفتار خشم الهی می‌شوند.
4. دوری از یاد خدا: خداوند به موسی (ع) فرمود: ای موسی، ...در هر وضعیتی که هستی از یاد من غافل مشو ... که غافل شدن از یاد من، انسانها را سنگ‌دل می‌کند.
5. ثروت اندوزی: در وصیت امام علی(ع) به فرزندش امام حسن(ع) آمده است: و بدانید که ثروت زیاد می‌تواند دین انسان را نابود کرده و انسانها را سنگ‌دل کند.
مال اندوزی افراطی از آن‌جا موجب قساوت قلب خواهد شد که انسان را به اسراف و تفاخر کشانده و زمینه‌ساز بسیاری از گناهان میشود.
6. امام صادق(ع) از حضرت عیسای مسیح(ع) نقل می‌کند که فرموده است: غیر از ذکر خدا، زیاده سخن مگویید؛ زیرا آنانی که در غیر ذکر خدا، زیاده سخن می‌گویند، بدون آن‌که بدانند دچار سنگدلی شده‌اند.
راه‌کارهای درمان سنگدلی
گفتنی است که کسب مهرورزى و رأفت، برای آنانی که سنگدلی در وجودشان نهادینه شده، بسیار دشوار است، اما در عین حال محال نبوده و نباید از رحمت و لطف الهی ناامید شد. بنابراین در مرحله نخست، پیشگیری از سنگدلی آسان‌تر از درمان آن است، اما در مرحله بعد راه‌کارهایی برای درمان این بیماری روحی و روانی، در آیات روایات آمده که به برخی از آنها اشاره میشود:
1. یاد خدا: اولین و مهم‌ترین راه رهایی از سنگدلی به یاد خدا بودن است. قرآن کریم در این زمینه می‌فرماید:خداوند بهترین سخن را نازل کرده ... که از شنیدن آیاتش لرزه بر اندام کسانى می‌افتد که از پروردگارشان در هراسند، سپس ظاهر و باطنشان به سمت ذکر و یاد خدا نرم و لطیف میشود.
امام باقر(ع) به یکی از یارانش توصیه می‌کند: از بسیار یاد کردن خدا در خلوت‌‌ها کمک گرفته و دلت را نرم کن.
2. پیروی از پیامبران الهی: ... عیسى بن مریم را فرستاده و به او انجیل هدیه کرده و در دل پیروانش، رأفت و رحمت قرار دادیم.
3. یتیم نوازی: امام باقر(ع) از پیامبر خدا(ص) نقل می‌کند: هرکس نگران سنگدلی خویش است، نزد یتیمى رفته و به او مهربانى کند و دست نوازش بر سرش بکشد تا دلش به اذن خدا نرم شود.
4. تلاوت قرآن: در روایت آمده است: قرآن را زیبا تلاوت کنید که سودمندترین داستان‌ها در آن است و با قرآن شفا گیرید که شفای دل‌ها در او است.
5. کمک از لطف و رحمت خدا:به (برکت) رحمت الهى، در برابر مردم، نرم (و مهربان) شدى!
6. تضرّع به درگاه الهى: چنانچه در بند سوم عوامل قساوت قلب بیان شد، آیه 43 سوره انعام ناله و زاری نکردن را نشانی از سنگدلی می‌داند؛ از این‌رو در طرف مقابل می‌توان گفت که تضرع در برابر خدا به نرم‌شدن دل‌ها خواهد انجامید.
در پایان، توجه شما را به توصیه‌ای از پیامبر اسلام(ص) خطاب به امام علی(ع) جلب می‌کنیم:
«یا علیُّ، خَمْسَةٌ تَجلُو القَلْبَ و تَذْهبُ بالقَساوَةِ: مجالَسَةُ العالِمِ، و مَسحُ رَأسِ الیتیم، و کَثرةُ الاستِغْفارِ بالأسحارِ، و ترکُ السَمَر باللَّیلِ، و الصَّومُ بِالنهارِ.»
پنج چیز قلب را صیقل داده و سنگدلی را از بین می‌برد: همنشینی با دانشمندان، دست کشیدن بر سر یتیم، بسیار طلب آمرزش کردن در سحرگاهان، شب زنده‌داری، و روزه گرفتن.
