آزمایش و امتحان یکی از سنت های الهی است که خداوند در تاریخ و جهان خلقت قرار داده است و هیچ انسان و قومی از اینکه مورد امتحان الهی قرار گیرند استثنا نشده است. خداوند انسان ها را با شیوه ها و ابزار های گوناگون می آزماید؛ این امتحان گاهی با امور خیر و موافق با طبع انسان است و گاهی با ناملایمات و سختی ها و رنج ها است، چنانچه خداوند نیز در برخی آیات به این دو نوع ابتلا(از طریق خیر و از طریق شر) اشاره کرده است :«وَنَبْلُوکُمْ بِالشَّرِّ وَالْخَیْرِ فِتْنَةً»[1]، « وَبَلَوْنَاهُمْ بِالْحَسَنَاتِ وَالسَّیِّئَاتِ»[2]
در اینجا به بررسی و توضیح آیاتی که در آنها به این نوع ابتلائات اشاره شده می پردازیم:
1.مال و فرزند و نعمت های دنیا: « الْمَالُ وَالْبَنُونَ زِینَةُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا»[3] خداوند در آیه 186 سوره آل عمران مال و جان را وسیله ای برای آزمایش انسان دانسته، می فرماید: « لَتُبْلَوُنَّ فِی أَمْوَالِکُمْ وَأَنْفُسِکُمْ... وَإِنْ تَصْبِرُوا وَتَتَّقُوا فَإِنَّ ذَلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ»[4]مال از این جهت می تواند برای شخص متمکن و برخوردار وسیله امتحان باشد که معلوم شود با حقوق خدا و اولیای او و مردم در مال خود چگونه رفتار می کند. فرزندان نیز از اینرو می توانند وسیله امتحان باشند که پدر و مادر در اثر محبت مفرط به آنها در صدد جمع اموال برای ایشان برآمده و از انجام وظایف مالی خود بازمانده، گرفتار معصیت الهی می شوند.
2.خوف: خداوند انسان ها را به طور حتم با ترس می آزماید« وَلَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْءٍ مِنَ الْخَوْفِ...وَبَشِّرِ الصَّابِرِینَ»[5] در جنگ احزاب مسلمانان هنگام رویارویی با دشمنان خیره و جانهای آنها به لب رسید. خداوند از این حالت ایشان به امتحان یاد کرده است: « إِذْ جَاءُوکُمْ مِنْ فَوْقِکُمْ وَمِنْ أَسْفَلَ مِنْکُمْ وَإِذْ زَاغَتِ الْأَبْصَارُ وَبَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَنَاجِرَ... هُنَالِکَ ابْتُلِیَ الْمُؤْمِنُونَ وَزُلْزِلُوا زِلْزَالًا شَدِیدًا وَتَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا»[6]
3. گرسنگی: « وَلَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ...»[7]از غلبه گرسنگی بر مسلمانان در ابتدای مهاجرت ایشان به مدینه به عنوان نمونه ای از این امتحان یاد شده است.
4.کاهش اموال ،جانها و محصولات:« وَلَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِینَ»[8] از دست دادن دوستان و بستگان بر اثر مرگ و نیز مصائب جسمی چون بیماریها و جراحت ها از مصادیق امتحان با جان به شمار آمده است.
5.تفاوت افراد در برخورداری از کمالات و امکانات: « وَهُوَ الَّذِی جَعَلَکُمْ خَلَائِفَ الْأَرْضِ وَرَفَعَ بَعْضَکُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ لِیَبْلُوَکُمْ فِی مَا آتَاکُمْ»[9]« وَکَذَلِکَ فَتَنَّا بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لِیَقُولُوا أَهَؤُلَاءِ مَنَّ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنْ بَیْنِنَا»[10] برخی انسان ها در این آزمون به کمالاتی که به دیگران داده شده حسد می ورزند. گفتنی است که اختلاف شرایع و نقص و کمال آنها نیز مایه امتحان پیروان ادیان آسمانی است،[11] به این معنا که هر شریعتی که توسط پیامبر بعدی آورده می شود ، ناسخ شریعت سابق است و این اختلاف در شرایع به واسطه گذشت زمان و تن دادن به شریعت سابق و تبعیت نکردن از حق و پیامبر جدید بوجود آمده است و همین موضوع مایه آزمایش پیروان شرایع است.[12] چنانچه در این آیه به آن اشاره شده است: «لِکُلٍّ جَعَلْنَا مِنْکُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَکُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَکِنْ لِیَبْلُوَکُمْ فِی مَا آتَاکُمْ»[13]
6. جهاد: جهاد با دشمنان از ابزارهای آزمایش مومنان است که از نظر قرآن راه بهشت بدون پیمودن آن هموار نمی شود. « أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَلَمَّا یَعْلَمِ اللَّهُ الَّذِینَ جَاهَدُوا مِنْکُمْ»[14] جهاد از جهات گوناگون می تواند وسیله ای برای امتحان باشد؛ گاهی از جهت تحمل دشواری ها و مشقت های نبرد یا از جهت از دست رفتن و شهادت گروهی از هم رزمان و زمانی از جهت شکست و تاخیر در دستیابی به پیروزی یا حتی از این جهت که پیروزی بدست آمده ممکن است باعث غرور شود.
7. فرمان به لزوم وفای به عهد و پیمان :در آیات 91-92 سوره نحل خداوند بعد از آنکه به مومنان فرمان می دهد تا به عهد و پیمان خویش پای بند بوده و آنرا نشکنند، تاکید می کند این امر چیزی است که مومنان با آن آزموده می شوند:« وَأَوْفُوا بِعَهْدِ اللَّهِ إِذَا عَاهَدْتُمْ وَلَا تَنْقُضُوا الْأَیْمَانَ بَعْدَ تَوْکِیدِهَا ... إِنَّمَا یَبْلُوکُمُ اللَّهُ بِهِ وَلَیُبَیِّنَنَّ لَکُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَا کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ»[15]
8.امهال و تاخیر در عذاب: ممکن است قومی مستحق عذاب باشد، اما خداوند عذاب آنها را تاخیر اندازد تا به این وسیله فرصتی جهت توبه به ایشان بدهد و یا با ابهام در زمان نزول عذاب آنها را بیازماید: « وَإِنْ أَدْرِی لَعَلَّهُ فِتْنَةٌ لَکُمْ وَمَتَاعٌ إِلَى حِینٍ» و من نمی دانم شاید این ماجرا آزمایشی برای شماست، و بهره گیری تا مدتی (معین) .[16]
شایان ذکر است که قرآن کریم این نکته را یادآور شده است که انسان با یاد مبدأ و معاد و صبر و پایداری در برابر امتحان می تواند سربلند و موفق از امتحان بیرون بیاید.[17] در تفسیر خواجه عبدالله انصاری آمده است: «مثال ربانی از حضرت ربوبیت آن است که بلا از درگه ما خلعت دوستان است ، هرکه در مقام دوستی بر اغیار مرتبتی جوید ، در بوستان نزهت دوستان ،گُل بلا بیشتر بوید.»[18] باری گذراندن دوران زندگی همراه با امتحان های گوناگون است. آنچه عبور از این دوره را با موفقیت همراه می سازد، تقویت ایمان، خودسازی، تمرین برای تحمل سختی ها و توجه به مرحله آخرت است.[19]
پی نوشت:
[1] . و ما شما را با بدی ها و نیکی ها آزمایش می کنیم. انبیا،35
[2] . و آنها را به نیکی ها و بدی ها آزمودیم... .اعراف،168
[3] . مال و فرزندان، زینت حیات دنیا هستند. کهف،46
[4] . بطور مسلم در اموال و نفوس خود آزمایش می شوید ... و اگر استقامت کنید و تقوی پیشه سازید (شایسته تر است) زیرا اینها از کارهای محکم و قابل اطمینان است.
[5] . قطعا همه شما را با چیزی از ترس و ... آزمایش می کنیم و بشارت ده به استقامت کنندگان. بقره،155
[6] . به خاطر بیاورید زمانی را که آنها از طرف بالا و پائین (شهر) شما وارد شدند (و مدینه را محاصره کردند) و زمانی را که چشمها از شدت وحشت خیره شده بود، و جانها به لب رسیده بود، و گمانهای گوناگون بدی به خدا می بردید! در آنجا مؤ منان آزمایش شدند و تکان سختی خوردند. احزاب،10-11
[7] . قطعا همه شما را با چیزی از ترس، گرسنگی و ... آزمایش می کنیم و بشارت ده به استقامت کنندگان. بقره،155
[8] . قطعا همه شما را با چیزی از ترس، گرسنگی، زیان مالی و جانی، و کمبود میوه ها آزمایش می کنیم و بشارت ده به استقامت کنندگان.بقره،155
[9] . و او کسی است که شما را جانشینان (و نمایندگان خود) در زمین قرار داد، و بعضی را بر بعض دیگر، درجاتی برتری داد تا شما را به آنچه در اختیارتان قرار داده بیازماید.انعام،165
[10] . و این چنین بعضی از آنها را با بعض دیگر آزمودیم (توانگران را به وسیله فقیران) تا بگویند آیا اینها هستند که خداوند از میان ما (برگزیده و) بر آنها منت گذارده. انعام،53
[11] . دائره المعارف قرآن کریم، مرکز فرهنگ و معارف قرآن، بوستان کتاب،1382،ج4،ص271-273
[12] .سنت های اجتماعی الهی در قرآن، احمد مرادخانی تهرانی،مرکز جهانی علوم اسلامی، 1386،ص239
[13] . ما برای هر کدام از شما آئین و طریقه روشنی قرار دادیم و اگر خدا میخواست، همه شما را امت واحدی قرار می داد ولی خدا می خواهد شما را در آنچه به شما بخشیده بیازماید.مائده،48
[14] . آیا چنین پنداشتید که شما (تنها با ادعای ایمان) وارد بهشت خواهید شد در حالی که هنوز خداوند مجاهدان از شما و ... را مشخص نساخته است؟ آل عمران، 142
[15] . هنگامی که با خدا عهد بستید به عهد او وفا کنید، و سوگندهایتان را بعد از تاکید نشکنید ... خدا می خواهد شما را با این وسیله آزمایش کند و روز قیامت آنچه را در آن اختلاف داشتید برای شما روشن می سازد. نحل،91-92
[16] . انبیاء،111
[17] .دائره المعارف قرآن کریم، مرکز فرهنگ و معارف قرآن، بوستان کتاب،1382،ج4،ص273-274
[18] .کشف الاسرار و عده الابرار، احمد بن محمد میبدی، امیرکبیر، تهران، 1371، ج7،ص375
[19] .امتحان، جواد محدثی، بنیاد پژوهش های اسلامی، مشهد،1384،ص44
