قبل از پاسخ به این سوال چند نکته قابل توجه است:
اول - دستور به قیام برای نماز شب در مورد پیامبر در چند جای قرآن آمده است. از جمله در سوره ی مزّمّل خداوند به پیامبر می فرماید:«یَأَیهَُّا الْمُزَّمِّلُ*قُمِ الَّیْلَ إِلَّا قَلِیلًا»[1]؛«شب را ـ جز کمی ـ به پا خیز». گر چه مخاطب در آیات مذکور پیامبر اکرم (ص) است ولی ذیل سوره نشان می دهد که مؤمنان نیز در این برنامه با شخص پیامبر(ص) همگام بودند حال این قیام شب در اوایل دعوت پیامبر (ص) بر همگان واجب بوده است یا نه؟«بعضی از مفسران معتقدند این امر در ابتدا بر همگان واجب بوده بعداً آیه ی آخر همین سوره این حکم را نسخ کرده و این در فاصله ای حدود یک سال بوده است. ولی همان گونه که مرحوم طبرسی می فرماید: در ظاهر آیات این سوره چیزی که دلیل بر نسخ باشد، به چشم نمی خورد و بهتر است که گفته شود این قیام عبادت مستحب و سنّت مؤکّد بوده و هرگز جنبه ی وجوب نداشته جز در مورد شخص پیامبر اکرم (ص).[2]
آیه ی دیگری که بر وجوب نماز شب برای پیامبر اکرم (ص) دلالت می کند آیه 79 از سوره إسراء است. خداوند در این آیه می فرماید:«وَ مِنَ الَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَّکَ عَسىَ أَن یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقَامًا محَّْمُودًا»[3]؛«قسمتی از شب را تهجد کرده و نافله بخوان امید است که پروردگارت تو را به مقام بسندیده ای برساند.»
دوم - از نظرقرآن و سنّت و نیز در سلوک ارباب معرفت نافله شب شرط وصول به حق و نیل به کمالات معنوی و روحانی است. نافله شب در ایجاد پیوند میان انسان و خداوند اثر شگرفی دارد و هر چه مسئولیّت انسان سنگین تر و مهم تر باشد نیاز او به ارتباط و انس با خدا و اتصال به مبدا قدرت و عظمت و تاییدات الهی بیش تر است. بیداری در دل شب و مناجات با خالق هستی و راز و نیاز با او دل را صفا می بخشد و انوار الهی را در دل وارد می سازد و ریشه ایمان انسان را عمیق تر و استوارتر می کند.
بنابراین این که نماز شب تنها بر آن حضرت واجب بوده و برای سایرین مستحب است، دلیل شرعی دارد چون مسئولیّت سنگین نبوّت و هدایت خلق آن هم در بالاترین حد قابل تصور و نیز مدیریت معنوی و فرهنگی و سیاسى و اجتماعى آن حضرت از همه سنگین تر بوده و نیاز به ارتباط و پیوند با حق و تأییدات الهی در مورد او بیش تر بوده بنابراین بیش از همه نیاز به خلوت و مناجات با معشوق داشته و این انس و ارتباط آن هم در مؤثّرترین اوقاتش که نیمه شب و در دل سحر است در مورد او به شکل وجوب و حتمی بوده است.
از سویی دیگر ظرفیت عظیم معنوی پیامبر (ص) که مولود ایمان بی نظیر و معرفت بی مانند آن سرور کائنات است نیز این قابلیت را به او می بخشد که موضوعی مانند عبادت شبانه و نافله شب در مورد او واجب باشد و ترک آن برای او جایز نباشد.
البته نباید تصور شود که مستحب بودن یک عمل خصوصا نماز شب که از اهمیت فوق العاده ای در ساخت و ساز انسان برخوردار است، از اهمیت آن می کاهد. بلکه پس از انجام واجبات، انجام نماز شب از اوج و اهمیت ویژه ای در مسیر خود سازی برخوردار است.
پی نوشت :
[1] - مزّمّل (73)، آیه 1و2
[2] - تفسیر نسیم حیات، تفسیر جزء، 3، 29، ص 153؛ تفسیر کشاف، ج2 و 1، ص 644
[3] - اسراء (17)، آیه 79
کتاب پرسش ها و پاسخ های نماز، سید حسن موسوی (مرکز تخصصی نماز)
