بصورت خلاصه اینکه؛ تمام دستورات و قوانین اسلام بر اساس حکمت یا حکمت های بسیار دقیق و سودمند به حال مخلوقات وضع شده است. از جمله قوانین و احکام اسلام این است که بر حاجیان واجب است در روز عید قربان در سرزمین منی قربانی کنند. بعضی از حکمت های قربانی در حج عبارتند از: توجّه حاجیان به قربانی کردن هواهای نفسانی و ذبح نفس اماره، کسب تقوا و تقرّب به خداوند، کمک به مستمندان و... .
دانشمندان جهان اسلام با استفاده از آیات و روایات حکمت ها و فلسفه های متعددی برای قربانی در حج بیان کرده اند که در این جا به بعضی از آنها اشاره می کنیم:
1. قربانی نماد مبارزه با تعلّقات نفسانی
قربانی کردن حاجیان در روز عید قربان، نمادی از قربانی کردن هواهای نفسانی و ذبح نفس اماره است. همان طوری که دستور خداوند به حضرت ابراهیم(ع) در مورد ذبح حضرت اسماعیل(ع) برای این منظور بوده است تا آن حضرت در پرتو این عمل با سرسخت ترین و ریشه دارترین عامل تعلّق نفس که حُبّ و دوستی فرزند است مبارزه کند و با اطاعت از خدا تعلّق نفسانی را ریشه کن سازد. بنابراین، همان طور که اطاعت از این دستور نقش تربیتی بزرگی در جهت رهایی از زندان نفس و تعلّقات حضرت ابراهیم(ع) و حضرت اسماعیل(ع) داشته و مقام و منزلت آنان را نزد خداوند بالاتر برده است. بر این اساس، قربانی کردن حاجیان در واقع نوعی جهاد با نفس در جهت زدودن تعلّقات و وابستگی های دنیایی و مادی و رهایی از زندان مال پرستی و دنیاطلبی است.
2. کسب تقوا و تقرّب به خداوند
قرآن مجید در این زمینه می فرماید: «نه گوشت ها و نه خون هاى آنها، هرگز به خدا نمی رسد. آن‌چه به او می رسد، تقوا و پرهیزگارى شماست...»(1)؛ زیرا اصولاً خدا نیازى به گوشت قربانى ندارد، چرا که او نه جسم است و نه نیازمند، او وجودى است کامل و بی انتها از هر جهت.
به دیگر سخن؛ هدف خداوند از واجب کردن قربانی آن است که حاجیان با پیمودن مدارج تقوا در مسیر یک انسان کامل قرار گیرند و روز به روز به خدا نزدیکتر شوند، همه عبادات کلاس هاى تربیت است. قربانى، درس ایثار و فداکارى و گذشت و آمادگى براى شهادت در راه خدا را به انسان ها می آموزد، و درس کمک به نیازمندان و مستمندان است (2).
( حال، اگر تنها به حکمت های گفته شده نظر داشته باشیم، حتی در صورتی که از گوشت های قربانی هیچ استفاده ای نشود باز این حکمت ها می تواند حاصل شود.)
3. کمک به مستمندان و اطعام آنان
از آیات قرآن کریم به خوبى استفاده می شود که یکی از اهداف قربانى کردن این است که گوشت آن به مصرف هاى لازم برسد هم قربانى کننده از آن استفاده کند و هم قسمتى را به فقیران نیازمند برساند(3). بر اساس این هدف ارزشمند، مسلمانان مجاز نیستند گوشت هاى قربانى را در سرزمین منى بر روى زمین بیندازند تا گندیده شود و یا در زیر خاک ها مدفون کنند، بلکه گوشت های حاصل از قربانی در سرزمین مقدس منی باید در درجه اول به مصرف افراد نیازمند آن سرزمین برسد و اگر نیازمندانى در آن روز و در آن سرزمین پیدا نشوند باید آن را به مناطق دیگر حمل کنند و در اختیار نیازمندان قرار دهند. حتی بر اساس این حکمت نیز اگر این گوشت ها به موقع به دست افرد نیازمند نرسد و فاسد گردد نباید گفت پس قربانی لازم نیست! بلکه مسلمانان باید سعی کنند با استفاده از امکانات پیشرفته این ثروت عظیم را حفظ کرده و در اسرع وقت در اختیار نیازمندان قرار دهند. به عبارت دیگر؛ نباید گفت چون به دست فقرا نمی رسد قربانی نکنید، بلکه باید گفت چون قربانی واجب است و یکی از حکمت‌های آن هم استفاده فقرا از این گوشت است، باید امکانات لازم را فراهم کرد.
خوشبختانه در چند سال اخیر، امکانات بسیارى خوبی در کشتارگاه های مکه فراهم شده است و مسئولان حج تا حد زیادی موفّق شده اند با منجمد کردن این گوشت ها جلو اسراف را گرفته و آنها را به مصرف نیازمندان برسانند.
3- بنابراین برای قربانی حج، به صورت کلی دو نوع حکمت می توان در نظر گرفت :- هدف مادی و رفع نیازهای مادی و اقتصادی جامعه اسلامی 2- هدف معنوی که عبارت است از نماد بودن این عمل برای ایثار و قربانی کردن تمام خواهش های نفسانی در برابر خواست و اراده حق متعال.
همانگونه که اگر به ریشه این تشریع ملاحظه کنیم، دستور قربانی حضرت اسماعیل علیه السلام برای حضرت ابراهیم علیه السلام، برای این منظور بود و هیچ وقت خدای متعال نمی خواست که اسماعیل در عمل قربانی شود. بلکه هدف، تنها آزمایش و امتحان حضرت ابراهیم و بریدن او از تعلقات مادی و دنیوی بود. بنابراین به محض اینکه حضرت ابراهیم علیه السلام به این امر اقدام کرد، نه کارد برید و نه اسماعیل علیه السلام قربانی شد. برای اینکه این مساله به صورت نمادین باقی بماند و همه آیندگان با دست زدن به این عمل نشان دهند که آنها نیز مانند حضرت ابراهیم علیه السلام از هر خواهش نفسانی، در برابر اراده حق تعالی خواهند گذشت، خدای متعال این عمل را به صورت سنت در دین اسلام تشریع فرمود.
بنابراین در مناسک حج به صورت عمده و در عمل قربانی خصوصا، نباید صرفا به جنبه مادی و ظاهری آن توجه کرد که گوسفندی کشته می شود و خونی ریخته می شود. اگر به معنای حقیقی این عمل دقت شود، این عمل از بهترین عبادات خواهد بود چرا که انسان با این عمل در حقیقت به خدا می گوید که خدایا آمدم و با تمام وجود هم آمدم و از تمام خواهشهای خود و از همه نفسانیات خود در برابر تو و اراده تو می گذرم.
پی نوشت ها:
1. حج، 37: «لَنْ یَنالَ اللَّهَ لُحُومُها وَ لا دِماؤُها وَ لکِنْ یَنالُهُ التَّقْوى مِنْکُمْ...».
2. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 14، ص 109، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ اول، 1374ش.
3. همان، ص 82.
