دکتر محمدصادق کوشکی، محقق و پژوهشگر مسائل سیاسی، ایشان دانش آموخته کارشناسی ارشد معارف اسلامی و علوم سیاسی از دانشگاه امام صادق(ع) و دکترای اندیشه سیاسی از پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی می باشند. در حال حاضر دکتر کوشکی استادیار دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران(گروه مطالعات منطقه‌ای)هستند و سابقه ریاست دفتر هنر و ادبیات مرکز اسناد انقلاب اسلامی را در کارنامه خویش دارند. از ایشان چندین کتاب و ده‌ها مقاله در خصوص اندیشه سیاسی اسلام، اندیشه های امام خمینی(ره)، غرب شناسی، جنبش نرم افزاری و نهضت تولید علم و مسائل جهان اسلام در نشریات مختلف به چاپ رسیده است.
در قرون و دهه های گذشته قدرت نظامی شاخصه اصلی سنجش قدرت یک کشور بود. اما در دهه های اخیر ادبیات قدرت ترکیب جدیدی به خود دیده که توانسته واژه قدرت را از مفهوم سنتی و مضیق گذشته خارج کند. بلکه سناریوهایی که قبلا برای کسب یا تضعیف قدرت نوشته می شده را کاملا عوض کند. از رهگذر ورود این ترکیب جدید، ادبیات دینی ما نیز می تواند مورد بازبینی قرار گیرد و قطعا مصادیقی برای قدرت نرم در متون دینی قابل احصا و بررسی است. یکی از مصادیق قدرت نرم در ادبیات و متون دینی ما" زیارت" است و کمتر دیده شده تا از زاویه قدرت نرم به آن پرداخته شود.
به نظر حضرت عالی مؤلفه های قدرت نرم انقلاب اسلامی چیست ومنابع آن کدام است؟
اولین و جدی ترین مؤلفه قدرت نرم انقلاب اسلامی، ایمان مردم به معتقدات دینی شان است. یعنی اعتقادات و شناخت هایی که با احساسات و عواطف مردم گره خورده است. علاوه بر این مؤلفه، ویژگی های مثبتی که ما در کشورمان داریم که این ویژگی ها، ویژگی های تاریخی کشور ما هستند. مثلا؛ جامعه ایرانی یک جامعه ی اهل خلاقیت و هنر هست و البته ویژگی های دیگری هم می توان به این ها اضافه کرد. سوابق تاریخی و تمدنی کشور ما نیز یکی از مؤلفه های قدرت نرم ما می باشد. ما کشوری با سابقه تاریخی تمدنی 9000 ساله داریم و این سابقه تاریخی تمدنی حاوی بسته های هویتی و تمدنی ارزشمندی می باشد و در آن میراث های بشری وجود دارد که اگر به خوبی شناخته شود می تواند بر قدرت نرم کشور ما اضافه کند.
اگر منبع را به عنوان چیزی که از آن برداشت می کنیم بپذیریم، منابع این مؤلفه های قدرت نرم را می توانیم دین و تاریخ خودمان بدانیم. البته به طور کلی منشا قدرت نرم، انسان است و تجارب و میراث بشری باعث افزایش قدرت نرم می شود و اگر این انسان مؤمن باشد قدرت نرم او به واسطه ایمانی که دارد افزایش می یابد.
آیا می توان زیارت را به عنوان یک مولفه قدرت نرم در نظر گرفت؟
زیارت می تواند یک رفتار قدرت آفرین باشد. البته بسته به این است که ما چه نگاهی به زیارت داشته باشیم. زیارت یک پدیده ایمانی است و همه ادیان به زیارت و زیارتگاه معتقدند. زیارت نشانه ایمان به یک پدیده است، فارغ از اینکه این پدیده درست یا غلط باشد. زیارت برای ما رفتاری است که باعث تجدید پیمان و ایمان نسبت به اهل بیت(علیهم السلام) و خداوند بشود. زیارت که ابراز محبت و ارادت است هر اندازه آگاهانه تر باشد تاثیر ایمانی بیشتری بر فرد دارد. در زیارت باید معرفت و ارادت و شناخت و عاطفه با هم جمع شود. محصول زیارت افزایش ایمان و ایمان هم جدی ترین مؤلفه قدرت نرم است، پس زیارت باعث افزایش قدرت نرم می شود. در زیارت هر اندازه آگاهی و محبت و معرفت بیشتر شود تاثیر بیشتری بر ایمان می گذارد و ایمان بیشتر تقویت می شود.
به نظر شما اساسا طرح مباحثی مثل قدرت نرم و نسبت آن با مباحث دینی و اعتقادی، صحیح است؟
بله! مگر مؤمن قدرت نرم برخاسته از ایمانش را کجا به کار می برد؟! قطعا در راستای ایمان خود به کار می بندد و اگر فرد مومن نباشد قدرت نرم را از طریق ایمان نمی تواند به دست آورد. مثلا ریاکاری موجب قدرت نرم نمی شود بلکه در مقطعی از زمان می تواند دکان داری کند. اما یکی از شاخه های قدرت نرم دامنه دار و بلند مدت بودن آن است که انسان ریاکار اصلا آن را ندارد و از قدرت نرمی که یکی از مؤلفه های آن ایمان است، نمی توان استفاده ناشایست کرد. بنده ایمان را مولفه اصلی قدرت نرم جمهوری اسلامی می دانم پس بحث قدرت نرم و مباحث دینی و اعتقادی کاملا درهم تنیده و غیر قابل تفکیک است.
به نظر شما توجه نسبت به مقوله قدرت نرمی زیارت و فرصت های آن در حال حاضر چقدر است؟
به نظر من اساسا نیازی نیست یادآوری کنیم که زیارت رفتن با آن شرایطی که در دین ما هست، منشا قدرت نرم است. چون زیارت جزئی از زندگی مومنانه ما هست و مردم برای آن هزینه می کنند و برنامه دارند. البته باید اهمیت زیارت را خوب تبیین کنیم.
عده ای از افراد که گاهی داعیه روشنفکری دارند ممکن است که اشکال روشنفکری بکنند، که چرا این اندازه برای زیارت وقت و هزینه صرف می کنید؟ این پولی که برای زیارت خرج می کنید اگر در موارد دیگر صرف کنید شاید بهتر باشد! و ... این شبهات گاهی منشاءش جهل است و فرد با کارکردهای زیارت آشنایی ندارد. اما بعضی اوقات منشاء این شبهات، عناد و بی ایمانی است که حتی گاهی القا کننده این شبهات دشمنان می باشند و این شبهات را در جامعه نیز القا می کنند. حال در مقابل این شبهات یکی از پاسخ ها این است که زیارت می تواند برای جمهوری اسلامی یا برای جامعه ما، منشاء قدرت باشد و قدرت ما را در برابر دشمنی ها و تهدیدها افزایش دهد. البته مسئولین هم باید متوجه باشند که زیارت یک مولفه قدرت نرم هست و برنامه های لازم برای افزایش این قدرت را داشته باشند. اما مردم زیارت را چون به عنوان یک رفتار دینی شناخته اند و از منافع آن بهره برده اند و نیازی نیست که آن ها را متوجه قدرت نرم زیارت کنیم. مثلا شما از خواص غذایی که اسامی ویتامین های آن را نمی دانید بهره مند می شوید، بحث قدرت نرم زیارت برای عموم مردم مثل همان غذایی هست که شاید اسامی ویتامین های آن را نمی دانند اما وقتی می خورند از آنها بهره مند می شوند.
قدرت نرم زیارت چه عرصه هایی دارد؟
قدرت نرم زیارت تمام عرصه های سیاسی اجتماعی و فرهنگی را پوشش می دهد. جامعه ای که اهل زیارت آگاهانه است در مقابل مشکلات صبور و مقاوم می شود. پشتکار بیشتری پیدا می کند و کیفیت کار کردن آن جامعه بالا می رود. رعایت قانون و حقوق بقیه افراد جامعه، بیشتر می شود. جامعه اهل زیارت امانت دار و پاکدامن خواهد بود و اساسا زیارت برای سالم سازی یک جامعه لازم است.
چه راه کارها و اقداماتی باعث استفاده بهینه از این ظرفیت می شود؟
هر چه آگاهی زائر بیشتر باشد، بهره مندی او از زیارت بالاتر می رود و به همان نسبت قدرت نرم زیارت بیشتر خواهد شد. پس آگاهی زائر با قدرت نرم زیارت، ارتباط مستقیم دارد. ضمن اینکه استفاده بهتر از ظرفیت زیارت را باید آموزش بدهیم. تمام جایگاه هایی که می توانند اطلاع رسانی کنند چه خطبا و اهل منبر و چه آموزش و پرورش و .... باید معرفت و دانش مردم را نسبت به زیارت بیشتر کنند، اینگونه کیفیت زیارت افزایش خواهد یافت و بالتبع استفاده بیشتری از زیارت صورت خواهد گرفت.
تغییرات ساختاری و برنامه ریزی برای دست یافتن و تمرکز به این مقوله چگونه باید باشد؟
یکی از مسایلی که ما در مقوله زیارت دچار آن هستیم، نگاه بخشی و جزئی به زیارت است. یعنی متولی زیارتگاه سعی می کند گلیم زیارتگاه خود را از آب بیرون بکشد، فقط در محدوده حوزه مسئولیت خود به سازی و نوسازی بکند و خدماتی ارائه دهد. البته این مشکل ندارد! اما اگر ما در مقوله زیارت هماهنگ تر بشویم و رفتار و حرکت ما منسجم باشد، در زیارتگاه ها ظرفیت خیلی وسعت می یابد. چون هر زیارتگاه یک سفره معنوی است که نهایت ندارد و خیلی می توانیم از آن بهره ببریم پس یکی از تغییراتی که می توانیم در ساختار داشته باشیم همین هماهنگی زیارتگاه ها است تا این ظرفیت معنوی که وجود دارد بیشتر مورد بهره برداری قرار گیرد.
به طور خاص حرم مطهر رضوی به عنوان کانون اجتماع و هم‌گرایی این قدرت، چه اقدامات وبرنامه هایی را می بایست دنبال کند؟
از اقصا نقاط ایران و جهان برای زیارت به بارگاه قدس رضوی مشرف می شوند. آستان قدس رضوی برنامه های متعددی می تواند داشته باشد، از جمله اینکه میهمانان حرم را برای همیشه، میهمان معنوی حرم کنند. یک برنامه ای که می توان ایجاد کرد این است که شماره تلفن این زائرین را بگیرند و این ارتباطی که ایجاد شده ادامه دار باشد. یک ارتباط معارفی و معنوی منظم با زائر، زائر نیز بیشتر و بهتر می تواند آن احساس معنوی خودش را حفظ کند. این کار واقعا هزینه نمی برد اما نتایج فراوانی خواهد داشت. اینکه هفته ای یک حدیث یا نکته معرفتی به این فرد ارسال شود. برنامه دیگر اینکه بعضی احادیث که در حرم نصب شده گاهی با یک سلیقه خاصی انتخاب شده و شاید به درد زندگی زائر نخورد. اگر این احادیث و نکات ناظر به مسائل زندگی زائر باشد، قطعا زائر بیشتر درگیر می شود و بهره بیشتری نیز می برد. بسیاری از اساتید و کارشناسان هستند که افتخار می کنند در این زمینه همکاری فکری با آستان قدس رضوی داشته باشند. می شود یک هیئت علمی برای این کار و بقیه مسائل زیارت تشکیل شود و اساتید به صورت افتخاری عضو این هیئت علمی بشوند و در سال چند جلسه دور هم جمع شوند و در زمینه ارتقاء کیفی زیارت طرح و برنامه و راهکار ارائه کنند.
یکی از مشکلات ساختاری آستان قدس رضوی توجه بیش از حد به مسائل فیزیکی و ساخت و ساز حرم است. البته لطف کردند! اما در و دیوار یک بحث است و خود ارتباط با حضرت و زیارت بحث دیگری است. اصل، زیارت در و دیوار نیست! بلکه ارتباط معنوی است. انرژی اصلی و اهتمام باید بر ایجاد و حفظ ارتباط معنوی با امام باشد و همه امکانات باید فراهم شود تا این مهم محقق شود.
یکی دیگر از مشکلات و نواقص، نوع برخورد با زوار خارجی هست که واقعا برنامه جدی و مدون در این زمینه وجود ندارد. خودم شاهد بودم که گاهی برای یک ژتون غذا این زوار خارجی باید در صف های طولانی بایستند که این باعث تحقیر آنها می شود و خاطره خوشی برای آنها نخواهد بود.
