قرآن کریم در آیاتى به‌طور مستقیم یا غیر مستقیم راههاى گوناگونى را به مؤمنان براى برخورد با استهزاگران و کسانی که به تمسخر دیگران می پردازند، ارائه داده است که مؤمنان باید به تناسب موقعیت، این روشها را به‌کار بندند:
1.موعظه و نصیحت:
هرگاه مؤمنان، یا مقدسات دینى آنان از جانب گروهى به استهزا گرفته شد، بر آنان لازم است تا با زبانى نرم استهزاگران را از عمل زشت خویش بازداشته، آنان را نسبت به پیامد خطرناک کارشان آگاه کنند. قرآن کریم از استهزاى شعیب از سوى قومش سخن به میان آورده است: «قالُوا یـشعیب اَصَلوتُکَ تَأمُرُکَ اَن نَترُکَ ما یَعبُدُ ءاباؤُنا» گفتند اى شعیب آیا نماز تو به تو دستور مى دهد که آنچه را پدران ما مى پرستیده اند رها کنیم .[1] سپس در آیات بعد، از برخورد شعیب با استهزاگران خبر مى‌دهد که ابتدا دلسوزانه قوم خویش را موعظه و ضمن هشدار به آنان درباره فرجام کارشان آنان را به توبه و استغفار دعوت کرد: «قالَ یـقَومِ ... اِن اُریدُ اِلاَّ الاِصلـحَ مَا استَطَعتُ و ما تَوفیقى اِلاّ بِاللّهِ عَلَیهِ تَوَکَّلتُ و اِلَیهِ اُنیب * و یـقَومِ لایَجرِمَنَّکُم شِقاقى اَن یُصیبَکُم مِثلُ ما اَصابَ قَومَ نوح اَو قَومَ هود اَو قَومَ صــلِح و ما قَومُ لوط مِنکُم بِبَعید * واستَغفِروا رَبَّکُم ثُمَّ توبوا اِلَیهِ اِنَّ رَبّى رَحیمٌ وَدود» [2]
همچنین خداوند در آیات دیگرى به پیامبر(صلى الله علیه وآله)مى‌گوید: به بندگان من سفارش کن که پیش از فرا رسیدن عذاب قیامت، از قرآن پیروى کرده، از کارهاى حرام از جمله استهزاى دیگران دست بردارند: «قُل یـعِبادِىَ ... واتَّبِعوا اَحسَنَ ما اُنزِلَ اِلَیکُم مِن رَبِّکُم مِن قَبلِ اَن یَأتِیَکُمُ العَذابُ بَغتَةً و اَنتُم لاتَشعُرون * اَن تَقولَ نَفسٌ یـحَسرَتى عَلى ما‌فَرَّطتُ فى جَنـبِ اللّهِ و اِن کُنتُ لَمِنَ‌السّـخِرین» ([3]
بنابراین در قدم اول مناسب است که به نرمی به ایشان تذکر دهیم و عاقبت کارشان را به آنها گوشزد نماییم تا اگر در میان ایشان کسی هست که از روی غفلت و ناآگاهی به تمسخر می پردازد، متوجه شده و از اشتباه خود دست بردارد.
2. ترک همنشینى و دورى از مسخره کنندگان:
نشستن در مجلسى که در آن مؤمنان یا مقدسات دینى به تمسخر گرفته مى‌شوند جایز نیست: «و اِذَا رَاَیتَ الَّذینَ یَخوضونَ فى ءَایـتِنا فَاَعرِض عَنهُم حَتّى یَخوضوا فى حَدیث غَیرِهِ وَإِمَّا یُنْسِیَنَّکَ الشَّیْطَانُ فَلاتَقعُد بَعدَ الذِّکرى مَعَ القَومِ الظّــلِمین»([4] و کسى که در چنین مجلسى شرکت کند در حکم همان استهزا کننده و در گناه او شریک است: «و قَد نَزَّلَ عَلَیکُم فِى الکِتـبِ اَن اِذا سَمِعتُم ءایـتِ اللّهِ یُکفَرُ بِها و یُستَهزَاُ بِها فَلاتَقعُدوا مَعَهُم حَتّى یَخوضوا فى حَدیث غَیرِهِ اِنَّکُم اِذًا مِثلُهُم» ([5] مگر اینکه نشستن در چنین مجلسى براى نهى از منکر و باز داشتن آنان از استهزا باشد که در این صورت همنشینى رواست. و در برخى موارد نیز باید به‌طور کلى از آنان اعراض کرده، امر آنان را به خدا واگذار کرد: «اَعرِض عَنِ المُشرِکین * اِنّا کَفَینـکَ المُستَهزِءین» ([6]
بنابراین اگر تذکر و نصیحت ایشان فایده نداشت و به تمسخر خود ادامه دادند، لازم است از همنشینی با آنها خودداری کنیم تا مسخره کنندگان نیز کسی را برای استهزا و تمسخر نیابند؛ مگر اینکه هنوز امید داشته باشیم که تذکر و نهی از منکر می تواند در ایشان موثر واقع شود.
3. ترک دوستى با مسخره کنندگان:
مسلمانان باید دوستى و پیوند خود را با استهزاگران دین قطع کنند. خداوند در آیات 57ـ58 مائده به مؤمنان فرمان داده است که اهل کتاب و مشرکان مسخره کننده اسلام و دستورات عبادى را به دوستى نگیرند و ترک دوستى با آنان را شرط ایمان و تقوا شمرده است: «یـاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا لاتَتَّخِذوا الَّذینَ اتَّخَذوا دینَکُم هُزُوًا و لَعِبـًا مِنَ الَّذینَ اوتوا الکِتـبَ مِن قَبلِکُم والکُفّارَ اَولِیاءَ واتَّقُوا اللّهَ اِن کُنتُم مُؤمِنین * و اِذا نادَیتُم اِلَى الصَّلوةِ اتَّخَذوها هُزُوًا».([7] در شأن نزول این آیات نقل شده است که جمعى از یهود و گروهى از نصارا هنگامى که صداى اذان را مى‌شنیدند، یا مسلمانان را در حال نماز مى‌دیدند به استهزا مى‌پرداختند که آیه نازل شد و مسلمانان را از دوستى با آنان برحذر داشت.
یکی از گروه هایی که خداوند مسلمانان را از دوستی با ایشان نهی می کند، مسخره کنندگانند. بنابراین اگر کسی اعمال عبادی و افکار ما را به سخره گرفت و با موعظه از کار خود دست بر نداشت، باید از هم نشینی با او پرهیز و در نهایت دوستی خود را با او بطور کامل قطع کنیم.
4. صبر و یاد خداوند:
قرآن از صبر گروهى از مؤمنان در برابر استهزاى مشرکان خبر داده و آنان را به این جهت شایسته پاداش الهى دانسته است: «اِنَّهُ کانَ فَریقٌ مِن عِبادى یَقولونَ رَبَّنا ءامَنّا ... فَاتَّخَذتُموهُم سِخریـًّا حَتّى اَنسَوکُم ذِکرى و کُنتُم مِنهُم تَضحَکون * اِنّى جَزَیتُهُمُ الیَومَ بِما‌صَبَروا اَنَّهُم هُمُ الفائِزون[8]»; همچنین در آیاتى دیگر خداوند پیامبر خود را در برابر استهزاى مشرکان به صبر و روى آوردن به یاد خدا فرمان داده است: «فَاصبِر عَلى ما یَقولونَ و سَبِّح بِحَمدِ رَبِّکَ قَبلَ طُـلوعِ الشَّمسِ و قَبلَ غُروبِها و مِن ءاناىِ الَّیلِ فَسَبِّح و اَطرافَ النَّهارِ لَعَلَّکَ تَرضى» ([9]مراد از «ما‌یَقولونَ» آزارهاى مشرکان است که آن حضرت را مجنون، ساحر، شاعر و کاهن مى‌خواندند و با این کلمات گاهى آن حضرت را مسخره مى‌کردند. در آیه‌اى دیگر نیز تسبیح خداوند و سجده در برابر او به پیامبر سفارش شده‌است: «و لَقَد نَعلَمُ اَنَّکَ یَضیقُ صَدرُکَ بِما‌یَقولون * فَسَبِّح بِحَمدِ رَبِّکَ و کُن مِنَ السّـجِدین» [10]
لازم به ذکر است که برخی مفسران یک راهکار دیگر را به عنوان آخرین راه در نظر می گیرند و آن مقابله به مثل است. [11]علامه طباطبایی معتقد است آن استهزایی زشت و ناپسند است که ابتدایی باشد و فرد آغازگر آن باشد، اما اگر استهزا جنبه مجازات و تلافى داشته باشد، آن هم در جایى که فایده اى عقلایى از قبیل پیشبرد هدف و اتمام حجت بر آن مترتب شود زشت نیست. بنابراین می توان در پاسخ مسخره کنندگان مقابله به مثل کرد. [12] البته برخی معتقدند این راهکار تنها برای زمانی است که به عناد استهزاکننده یقین داشته باشیم و جز مقابله به مثل راهی برای اصلاح و توجه استهزا کننده به اشتباهش نباشد.[13] این مفسران به آیه 38 سوره هود استناد کرده اند که نوح در برابر استهزاگران گفت: اگر ما را مسخره کنید ما نیز شما را مسخره خواهیم کرد: « قَالَ إِنْ تَسْخَرُوا مِنَّا فَإِنَّا نَسْخَرُ مِنْکُمْ کَمَا تَسْخَرُونَ»[14]
اما چنانچه در برخی تفاسیر دیگر اشاره شده این مقابله به مثل و تمسخر مشرکان و استهزاگران مربوط به روز نزول عذاب[15] یا روز قیامت است. به این معنا که کافران در این دنیا مومنان را و افکار و عقاید و اعمالشان را به سخره می گیرند، اما در روز قیامت این مومنانند که از کنار ایشان عبور کرده، به حال و روزشان می خندند. چنانچه در سوره مطففین به این نکته اشاره شده است: «إِنَّ الَّذِینَ أَجْرَمُوا کَانُوا مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا یَضْحَکُونَ* وَإِذَا مَرُّوا بِهِمْ یَتَغَامَزُونَ* ...فَالْیَوْمَ الَّذِینَ آمَنُوا مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُونَ» بدکاران (در دنیا) پیوسته به مؤ منان میخندیدند. و هنگامی که از کنار آنها (جمع مؤ منان) میگذشتند آنها را با اشارات مورد سخریه قرار میدادند... ولی امروز(روز قیامت) مؤ منان به کفار میخندند.[16]
بنابراین می توان این راهکار ها را به ترتیب استفاده کرد تا اثر استهزای مسخره کنندگان خنثی شود. ابتدا با تذکر و موعظه، بعد با فاصله گرفتن و یا قطع رابطه و در نهایت با صبر و بردباری در برابر سخنان و رفتارهای تمسخرکنندگان می توان رفتاری متناسب با اخلاق قرآنی در برابر مسخره کنندگان ارائه کرد.
پی نوشت:
[1] .هود، 87
[2] . گفت اى قوم من... من قصدى جز اصلاح [جامعه] تا آنجا که بتوانم ندارم و توفیق من جز به [یارى] خدا نیست بر او توکل کرده ام و به سوى او بازمى گردم* و اى قوم من زنهار تا مخالفت شما با من شما را بدانجا نکشاند که [بلایى] مانند آنچه به قوم نوح یا قوم هود یا قوم صالح رسید به شما [نیز] برسد و قوم لوط از شما چندان دور نیست* و از پروردگار خود آمرزش بخواهید سپس به درگاه او توبه کنید که پروردگار من مهربان و دوستدار [بندگان] است. هود، 88-90
[3] . بگو ای بندگان من... و از بهترین دستوراتی که از سوی پروردگارتان بر شما نازل شده پیروی کنید، پیش از آنکه عذاب (الهی) ناگهانی به سراغ شما آید در حالی که از آن خبر ندارید* (این دستورها به خاطر آن است که) مبادا کسی روز قیامت بگوید افسوس بر من از کوتاهی هائی که در اطاعت فرمان خدا کردم و (آیات او را) به سخریه گرفتم! زمر، 53، 55ـ56
[4] . هر وقت کسانی را که آیات ما را استهزاء می کنند مشاهده نمائی از آنها روی بگردان تا به سخن دیگری بپردازند و اگر شیطان از یاد تو ببرد، به محض توجه پیدا کردن با (این) جمعیت ستمگر منشین. انعام، 68
[5] . خداوند در قرآن (این حکم را) بر شما فرستاده که هنگامی که بشنوید افرادی آیات خدا را انکار و استهزا می نمایند با آنها ننشینید تا به سخن دیگری بپردازند، زیرا در این صورت شما هم مثل آنان خواهید بود. نساء،140
[6] . از مشرکان روی گردان (و به آنها اعتنا نکن)*ما شر استهزا کنندگان را از تو دفع خواهیم کرد. حجر،94-95
[7] . ای کسانیکه ایمان آورده اید، افرادی که آئین شما را به باد استهزاء و بازی می گیرند از اهل کتاب و مشرکان، دوست و تکیه گاه خود انتخاب نکنید، و از خدا بپرهیزید اگر ایمان دارید* آنها هنگامی که (اذان می گوئید و مردم را) به نماز می خوانید آنرا به مسخره و بازی می گیرند. مائده، 57-58
[8].(فراموش کرده اید) گروهی از بندگان من می گفتند: پروردگارا! ما ایمان آوردیم...* اما شما آنها را به باد مسخره گرفتید و آنها شما را از یاد من غافل کردند و شما از آنها می خندیدید! * ولی من امروز آنان را به خاطر صبر و استقامتشان پاداش دادم آنها پیروز و رستگارند. مومنون، 109-111
[9] . بنابراین در برابر آنچه آنها می گویند صبر کن و قبل از طلوع آفتاب و پیش از غروب آن و همچنین در اثناء شب و اطراف روز تسبیح و حمد پروردگارت را بجا آور تا خشنود شوی. طه، 130 و نیز ص، 17; روم، 60; ق، 39; مزمّل،10)
[10] . ما می دانیم سینه تو از آنچه آنها می گویند تنگ می شود (و تو را سخت ناراحت می کنند). (برای دفع ناراحتی آنان) پروردگارت را تسبیح و حمد گو، و از سجده کنندگان باش. حجر، 97ـ98
[11] .دائره المعارف قرآن کریم،مرکز فرهنگ و معارف قرآن، بوستان کتاب، 1386، ج3، ص179-181
[12] . المیزان فی تفسیر القرآن، دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1417ق، ج10، ص225
[13] .دائره المعارف قرآن کریم،ج3، ص181؛ نقل ازالفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن، ج26-27،ص244
[14].نوح گفت اگر ما را مسخره می کنید ما نیز شما را همین گونه مسخره خواهیم کرد. هود،38
[15] . مجمع البیان فى تفسیر القرآن، انتشارات ناصر خسرو، تهران، 1372،ج5، ص: 241
[16] .مطففین،29،30،33
