برای خواندن نماز صبح چه کنیم تا همت بلند شدن پیدا کنیم؟

قبل از هر چیز در خصوص اهمیت نماز صبح باید بگوییم که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمودند:« فَمَنْ صَلَّى الْمَغْرِبَ وَ الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ وَ صَلَاةَ الْغَدَاةِ فِی الْمَسْجِدِ فِی جَمَاعَةٍ فَکَأَنَّمَا أَحْیَا اللَّیْلَ کُلَّه‏»[1]؛ هر کسی که نماز مغرب و عشا و نماز صبحش را در مسجد به صورت جماعت بخواند مانند آن است که تمام شب را به شب زنده داری و عبادت گذرانده است»

خواندن نماز صبح آن هم در اول وقت، شاید از نمازهای دیگر مشکل تر باشد؛ چرا که دل کندن از رختخواب گرم و لذت خواب در ابتدای راه سخت است ولی نمازگزار می تواند با کمی تمرین و ممارست از منافع سحر و صبح بهره مند گردد و از فیض نماز اول وقت نماز صبح بی نصیب نماند. امام صادق علیه السّلام می فرماید: «فَإِذَا صَلَّى الْعَبْدُ صَلَاةَ الصُّبْحِ مَعَ طُلُوعِ الْفَجْرِ أُثْبِتَتْ لَهُ مَرَّتَیْنِ تُثْبِتُهَا مَلَائِکَةُ اللَّیْلِ وَ مَلَائِکَةُ النَّهَار»[2]؛«پس هرگاه نمازگزار نماز صبح را با طلوع فجر به جای آورد دو مرتبه برای او نوشته می شود، هم فرشته صبح و هم فرشته شب می نویسند (نماز صبح را فرشته روز و فرشته شب هر دو مشاهده می کنند)».

باید توجّه داشت سلب توفیق از نماز صبح معلول علّت های مختلفی می باشد که با بررسی اعمال و رفتار خود در طول شبانه روز، می توان علّت اصلی آن را یافته و در رفع آن کوشش نمود.

برخی از عوامل سلب توفیق از نماز صبح شامل موارد ذیل می باشد:

عدم برنامه ریزی؛
از مهم ترین عوامل مادی که مانع از توفیق درک نماز صبح می گردد فقدان برنامه ریزی و نظم در زندگی می باشد مانند فقدان برنامه ای منظم برای خواب و یا ایجاد مشغله های پراکنده و فراتر از توانایی های خود که نتیجه ای جز ایجاد خستگی مفرط ندارد. کسالت و تنبلی نیز اگر افزوده شود امر را تشدید می کند.

پرخوری؛
علّتی دیگر برای خواب طولانی و سنگین پرخوری در شب می باشد. حضرت عیسی (علی نبیّنا و آله و علیه السّلام) خطاب به بنی اسرائیل فرمود:«ای بنی اسرائیل ! خوردن خود را زیاد نکنید، زیرا هر کس بر خوردن خود بیفزاید، بر خوابیدن خود هم می افزاید و هر کس که بر خواب خود بیفزاید، از نماز کم می گذارد (و در نتیجه) در زمره غافلان نوشته می شود» [3].

غرق شدن در مسائل مادی و دنیوی؛
حضرت عیسی (علی نبیّنا و آله علیه السّلام) نقش دنیا زدگی را در بی حوصلگی افراد نسبت به عبادات این چنین ترسیم می نماید که: هم چنان که بیمار بر غذاى لذیذ نگاه می کند و به دلیل شدت درد لذّت آن را نمى‏ چشد، هم چنان فرد دنیادار نیز همراه با عشق به مال نه لذّتى از عبادت مى ‏برد و نه شیرینى و حلاوتش را مى‏ چشد [4].

خوردن غذاهای نامناسب در شب؛
خوردن غذاهای نامناسب در شب نیز موجب ترک نماز صبح خواهد شد، برخی از غذاها به گونه ای می باشند که اعصاب و بدن را سست می نمایند. لذا اگر شب ها از ماست، دوغ، کشک و مانند آن استفاده شود خواب بر انسان چیره شود؛ و یا خوردن غذاهای چرب و سنگین موجب سنگینی خواب می گردد و این امور باعث می شود انسان برای بیدار شدن از خواب دچار مشکل گردد.

کم معرفتی؛
یکی از مهم ترین عوامل معنوی که موجب می شود تا انسان نسبت به نماز صبح به سختی از خواب بیدار گردد، عدم معرفت و شناخت نسبت به خداوند متعال و الطاف وی می باشد.
فرض کنید اگر با یکی از مسئولین که حل مشکل شما در دست اوست قراری گذاشته اید. و یقین دارید که وی در همان ساعت مقرر منتظر شما است. آیا واقعا شب به راحتی می خوابید و دیر بر سر قرار حاضر شده و یا با کسلی با وی مواجه می شوید؟
اگر انسان واقعا نسبت به الطاف الهی کم ترین معرفتی داشته باشیم و بداند که کسی که قرار است به هنگام نماز با وی صحبت کند همانی است که ما را از نیستی به دنیا آورده و تمامی نعمت های خود را نیز بر ما ارزانی داشته تا به نهایت کمال و درجات بالای بهشتی دست پیدا کند. او همانی است که اختیار کمی و زیادی روزی ما را دارد؛ همانی است که مرگ و زندگی ما در ید قدرت اوست و... با این حال آیا نسبت به نماز با بی حالی برخورد خواهیم کرد و یا آن که سر از پا نشناخته و با تمام وجود به اقامه نماز عاشقانه خواهیم پرداخت.

گناه؛
اعمال و رفتاری که انسان در طی روز انجام می دهد نقش بسیار مهمی در توفیق انسان نسبت به عبادات دارد یعنی هر چه در طی روز کارهای شایسته از انسان سر بزند توفیقات انسان نیز برای اعمال خوب دیگر بیش تر فراهم می شود و هر چه به گناه آلوده شود توفیق اعمال خوب از وی سلب می گردد؛ لذا باید نسبت به این مساله بسیار حساس بود تا به واسطه گناه درک لذت سحرخیزی را از دست نداد.
بعضی از گناهان که معمولا دامنگیر جوانان از جمله دانشجویان می باشد از قرار ذیل است:
- دیدن صحنه ها و تصاویر غیر اخلاقی از طریق اینترنت، ماهواره، تلفن همراه و...
- چشم چرانی
- برقراری روابط نامشروع با جنس مخالف
- استفاده از غذاهایی که حلال نیستند.
- استفاده از غذاهایی که پاک نیستند.
- دروغ گفتن
- استهزاء و تحقیر دیگران
- ایجاد مزاحمت و آزار همکلاسی ها و یا هم خوابگاهی ها
3- ضعف اراده: سحرخیزی اراده و عزم می خواهد. دوست داشتن تنها کافی نیست، باید با تصمیم جدی خوابید. ضعف اراده از مهم ترین عوامل محروم ماندن از سحرخیزی می باشد. باید با این ضعف و سستی اراده مبارزه کرد. امام علی (ع )می فرمایند:«ضادوا التوانی بالعزم»[5]؛« به وسیله عزم، با سستی مبارزه کنید».

با توجه به آن چه گفته شد راهکارهای حل این مشکل در هفت محور قابل ارائه می باشد:

اول: فعالیت های روزانه
1- تنظیم برنامه ای منسجم و منظم جهت جلوگیری از خستگی مفرط
2- انتقال فعّالیّت های شبانه به بعد از نماز صبح چرا که که معمولا این گونه فعّالیّت ها تا پاسی از شب به طول می انجامد و باعث خواب ماندن از نماز صبح می شود امّا با انتقال این فعّالیّت ها به بعد از نماز صبح علاوه بر از دست ندادن نماز، بازدهی بیش تری نیز نسبت به فعّالیّت های خود کسب می نماییم.
3- از سیستم مراقبه، مشارطه، محاسبه استفاده کنید، یعنی با خود شرط نمایید که گناهی انجام ندهید سپس در طول روز مراقب اعمال خویش باشید (چه در زمان حضور در کلاس و کتابخانه و خوابگاه و... ) و شب هنگام محاسبه کنید تا ببینید تقوی را رعایت نموده اید و در طول روز آیا گناهی مرتکب شده اید و در صورتی که تقوی را رعایت ننموده اید توبه نموده و با خود شرطی را بگذارید تا دیگر مرتکب آن گناه نشوید.
4- تماشاى صحنه و فیلم هاى مبتذل و آلوده به گناه و همین طور رفتن به محیط هاى نامناسب را ترک نمایید.
5- از گفتگو با جنس مخالف، نگاه کردن به آن ها، خندیدن در منظر نامحرم جدا خودداری کنید.
6- از آن جا که ممکن است ارتکاب برخی از گناهان به دلیل عدم اطلاع از آن ها باشد، لذا جهت فراگیری واجبات و محرمات دینی مطالعه بیش تری نموده و به کتاب های ذیل مراجعه فرمایید:
- مطالعه رساله عملیه مرجع تقلید خود
- پرسش و پاسخ دانشجویی شماره 18 (احکام نگاه و پوشش )
- کتاب واجبات و محرمات در شرع اسلام / آیت الله مشکینی / دفتر نشر الهادی / 1378 ش
- گناهان کبیره شهید دستغیب (ره)

دوم: خوراک شبانه
در خصوص خوراک شبانه نکات زیر را رعایت فرمایید:
1- شام را در ابتدای شب بخورید زیرا هر چه وقت خوردن شام به اول شب نزدیک تر بوده و با وقت خواب فاصله داشته باشد هم خواب راحت تری خواهید داشت و هم برای نماز صبح با مشکل کم تری مواجه خواهید شد.

2- بلافاصله قبل از خواب چیزی نخورید:
اگر در فاصله ی زمانی کم تر از دو ساعت به خوابیدن، چیزی بخورید و بعد به رختخواب بروید بدن شما درگیر هضم غذا خواهد بود و این امر می تواند در خواب شما اختلال ایجاد کند و یا اصلا زمان به خواب رفتنتان را طولانی کند.

3- سعی کنید زود بخوابید، زیرا تحقیقات نشان داده است که خواب یک سوم ابتدای شب کامل تر و با آرامش تر می باشد و لذا خستگی را از تن انسان، بهتر خارج می کند.

4- پر خوری نکنید: باید از افراط و تفریط در خوردن پرهیز شود. کم خوری غیر از نخوردن یا بد خوردن است. میزان کم خوری را رسول اکرم (ص) چنین می فرمایند: کُلْ وَ أَنْتَ تَشْتَهِی وَ أَمْسِکْ وَ أَنْتَ تَشْتَهِی در حالی که اشتها داری، بخور و در حالی که (هنوز) اشتها داری، از خوردن دست بکش[6].

5- غذای مناسبی میل نمایید: کیفیت غذا جوری باشد که اعصاب و بدن سست نشود. شب ها از ماست، دوغ، کشک و مانند آن استفاده نشود یا در کنار آن ها چند دانه خرما یا کشمش یا مویز و مانند آن تناول شود. هر کس باید با توجه به مزاج خود، برنامه غذایی مناسبی برای خود داشته باشد. دقت کنید چه غذاهایی قوّت می بخشد، چه غذاهایی سستی و نسبت به چه غذاهایی حساسیت دارید. مثلا خرما برای بعضی مزاج ها سازگار نیست، زیرا موجب جوش صورت و دمل می شود.

6- از خوردن مال حرام پرهیز نمایید.

سوم: چگونگی خواب و استراحت برای بیدار شدن در سحر
تنظیم چرخه خواب نقش مؤثّرى در عملکرد کار روزانه انسان و به موقع بیدار شدن دارد. معمولا دو نوع چرخه خواب وجود دارد. یک نوع چرخه خواب بدین صورت است که افراد تا دیرهنگام بیدار هستند در عوض صبح ها دیر از خواب بیدار مى شوند و بخشى از روز را نیز خواب هستند. نوع دیگر افرادى هستند که شب ها زود مى خوابند و صبح نیز زود از خواب بیدار مى شوند. افرادى هم هستند که چرخه خواب منظمى ندارند و دائما وقت خواب و بیدارى آنها متغیر است. گاهى زود مى خوابند و دیر هم بلند مى شوند و یا بالعکس. این افراد معمولا دچار اختلال خواب هستند یا به تدریج دچار اختلال خواب مى شوند. گرچه دو نوع اوّل موجب اختلال خواب نمى شود، اما آن چه با فرهنگ دینى ما سازگارتر و مناسب تر است این است که ما کارهاى خودمان را به گونه اى تنظیم کنیم که شب ها زودتر بخوابیم و صبح ها نیز حداقل یک ساعت مانده به طلوع آفتاب بیدار شویم. اگر بتوانیم قبل از اذان صبح بیدار شویم خیلى مطلوب تر است. در هر حال خواب به اندازه و کافى براى ترمیم انرژى هاى از دست رفته و آمادگى براى فعّالیّت هاى مجدّد روز بعد ضرورى است و راهى وجود ندارد جز تنظیم یک برنامه دقیق.

بنابراین راه کارهای ذیل را رعایت فرمایید:
1- زود بخوابید: به گونه ای برنامه ریزی نمایید که حداکثر تا ساعت ده شب در رختخواب خود باشید.

2- خواب قیلوله و قبل از ظهر - که استحباب شرعی هم دارد - ترک نشود. این خواب مختصر، ولی بسیار مفید است. اگر قبل از ظهر میسر نیست با فاصله ای بعد از ناهار انجام گیرد. اگر اصلا خواب روز میسر نیست، حداقل باید دقایقی دراز کشید.
پیامبر گرامی اسلام فرمود: از خوردن غذاى سحر براى روزه‏ ى روز کمک بگیرید و از خواب قیلوله براى بیدارى یارى بخواهید[7].

3- محل استراحت خود را طورى طراحى و انتخاب کنید که مُشرف به پنجره و فضاى باز باشد تا تغییرات جوّى (رنگ آسمان و تغییرات نور هوا) براى شما ملموس باشد.

4- اگر اطرافیان شما دیر مى‏ خوابند، شما سعى کنید محل خواب خود را در جایى که سر و صداى کم ترى دارد و مزاحمتى براى شما نیست انتخاب کنید و هر چه قدر زودتر بخوابید و هر چه خواب شما با آسودگى و در محیطى آرام صورت گیرد، بالطّبع برخاستن شما براى کارهاى صبح، بهتر و مقدورتر خواهد شد. یکى از عللى که سبب خواب ماندن در صبح‏ ها مى‏ شود این است که روح و جسم انسان از لحاظ کمى و کیفى استراحت کافى برخوردار نیست. حداقل 6 ساعت خواب براى یک انسان مورد نیاز است در این مدّت زمان بدن باید طورى به خواب برود که استراحت عمیق احساس شود. اگر انسان بعد از این نوع استراحت، خودانگیز از خواب بیدار شد این نشانگر خواب و استراحت به میزان مطلوب است.

5- محیط خوابتان را برای بیدار شدن مساعد کنید:
جایی که در آن می خوابید و صبح قرار است در آن بیدار شوید خودش می تواند یک عامل برای سحر خیزی باشد.هر چند این عامل در افراد مختلف متغیر است امّا مثلا داشتن یک اتاق خواب منظم و مرتب و تمیز می تواند بسیار در سحرخیز بودن شما مؤثّر باشد و نظم این اتاق سبب شود که شما احساس کنید، سر زمانی که با خود قرار گذاشته اید باید از خواب بیدار شوید.

6- به اندازه کافی بخوابید: این یکی از عوامل اصلی است که سبب می شود افراد با زود از خواب بیدار شدن مشکل داشته باشند، در اصل داشتن خواب کافی، زود بیدار شدن از خواب را چندین بار آسان تر می کند.

7- بر تمرین دادن بدن اصرار داشته باشید: سعی کنید همیشه راس یک ساعت خاص از خواب بیدار شوید بیدار شدن از خواب در یک ساعت خاص می تواند سبب ایجاد عادت برای بیداری در آن ساعت در بدن شود و فراموش نکنید سحرخیزی تنها یک عادت است.

8- به بدن خود گوش دهید: بدن شما خیلی خوب می تواند احتیاجاتش را به شما اطلاع دهد، اگر هنگامی که صبح از خواب بیدار می شوید هنوز احساس خستگی می کنید سعی کنید شب ها زودتر به رختخواب بروید بدن شما کم کم یک الگوی معین برای خوابیدن و بیدار شدن پیدا می کند و کاملا بر آن منطبق خواهد بود.

9- آداب خواب را رعایت کنید، از جمله: وضو گرفتن، خواندن سوره های توحید و معوذتین، ذکر صلوات و تسبیحات اربعه و تسبیح حضرت زهرا (سلام الله علیها)، آیة الکرسی، به خصوص خواندن آیه ی آخر سوره ی کهف و نیز توسل به امام زمان برای محروم نماندن از فیض نماز اوّل وقت و... از جمله اموری است که خواب مؤمن را همراه با هدف و انگیزه می کند و این توجّه و هدفمندی در بیداری صبح تأثیرگذار خواهد بود. البته اگر بجا آوردن همه ی آداب خواب برایتان سخت است، به هر میزان که مقدورتان می باشد انجام دهید.

چهارم: برای بیدار شدن
برای بیدار شدن می توانید از ساعت استفاده کنید. اگر زنگ ساعت شما را بیدار نمی کند بهتر است تا مدّتی که خود عادت به بیدار شدن کنید، به یکی از نزدیکان سفارش کنید که شما را در ساعت مقرر بیدار کند.

پنجم: به هنگام بیدار شدن
به هنگام بیدار شدن ممکن است کسلی تمام وجود انسان را فرا گرفته باشد، لذا برای رفع این کسلی و خواب آلودگی می توانید کارهای زیر را انجام دهید:
1- در رختخواب به خودتان برای بیدار شدن دروغ نگویید:
همیشه سعی کنید بلافاصله بعد از بیدار شدن رختخواب خودتان را ترک کنید، این که مثلا 10 یا 20 دقیقه ی دیگر از جایم بلند خواهم شد در حالی که بیدار شده اید اصلا به شما کمکی نخواهد کرد و هر چه بیش تر در زمانی که بیدار شده اید در رختخواب بمانید بدنتان تمایلش برای بازگشت به خواب عمیق بیش تر می شود.
2- بعد از بیدار شدن به پاس این نعمت سجده شکر به جای آورید.
3- پس از بیدار شدن سپس مسواک بزنید.
در روایات آمده پیامبر صلّى اللَّه علیه و آله هر شب سه بار مسواک مى ‏کرد: یک بار پیش از خواب، یک بار وقتى از خواب براى نماز شب برمى‏ خاست، و یک بار پیش از آن که براى نماز صبح از خانه بیرون رود[8].
4- می توانید یک دوش آب سرد بگیرید
5- مقداری نوشیدنی مانند چای و آب و یا میوه میل کنید
6- به فضای باز رفته و نفس عمیق بکشید و 15 ثانیه نگه دارید
7- انگیزه خود را برای بیدار شدن افزایش دهید مثلاً اگر به خوردن چیزى علاقه دارید، آن را براى صبح بگذارید و یا اگر دوستى دارید با او قرار بگذارید که یکدیگر را بیدار کنید.

ششم: محیط زندگی و تحصیل
باید توجّه داشت که بسیاری از عوامل سلب توفیق از نماز صبح ممکن است برخاسته از شرایط زندگی، دوستان، محیط دانشگاه و جوّ حاکم بر آن باشد که می تواند در وضعیت روحی افراد تأثیر گذار باشد. بنابراین:
اولا: سعی کنید در محیط دانشگاه و زندگی خود با افرادی که بیش تر اهل معنویت، نماز و دعا و با نشاط هستند معاشرت داشته باشید و از گعده های دوستانه که توأم با گناه و رفتارهای غیراخلاقی است اجتناب کنید.
ثانیا: تا آن جا که ممکن است در فضاهای معنوی هم چون مساجد نمازهای مستحبی را به جا بیاورید. چرا که فضاهایی که معنوی باشند، ناخودآگاه انسان را تحت تأثیر قرار می‏ دهند و به طور غیر مستقیم، بدون حساسیت فرد، سبب تأثیر گذاری می ‏شوند.

هفتم: بالا بردن انگیزه و اشتیاق به نماز
وقتى بدانیم نماز به معناى ارتباط و سخن گفتن مستقیم با خداوند بزرگ است و این بالاترین توفیقى است که یک انسان مى تواند از آن برخوردار باشد، سعى مى کند همواره خود را آماده سازد.
قرآن کریم مى فرماید:«...وَالَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالاَْخِرَةِ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَهُمْ عَلَى صَلاَتِهِمْ یُحَافِظُونَ» [9]؛«... آن ها که به آخرت ایمان دارند به آن (قرآن) ایمان مى‌آورند و مراقب نمازهاى خویش مى باشند.»

در این باره نکات ذیل را رعایت فرمایید:
1- کتاب هایى درباره اهمیت و ارزش نماز مطالعه کنید، تا شناخت شما در مورد نماز بیش تر شود.

2- بدانید به هر اندازه که کارهای خوب در این دنیا خود را سخت نشان دهد در آخرت پاداش آن به همان اندازه بیش تر خواهد بود کما این که امام باقر علیه السّلام فرموده اند: کار نیک و عمل خیر به همان نسبتى که در قیامت سنگین و موجب سنگینى میزان انسان مى‏ شود براى مردم دنیا سنگین و دشوار است. و کار زشت بر اهل دنیا خفیف و سبک است (زود انجام می دهند) هم چنان که در آن جهان خفیف و موجب سبکى میزان اعمال مى‏ شود [10].

3- این نکته را باید توجّه داشته باشید که عمر گذرا می باشد و فرصت ها به سرعت از دست می رود و بهترین فرصت برای خود سازی و رسیدن به کمال همین دوران جوانی می باشد.

4- سیره چهارده معصوم، اولیاء دین و علما دینی و حالات آن ها را به هنگام برپایی نماز مطالعه نمایید و به دنبال این نکته باشید که چه انگیزه ای موجب می شد تا آن ها با چنین شور و حالی به نماز بپردازند.

پی نوشت :
[1] - أمالی الصدوق، ص 329
[2] - ثواب الأعمال و عقاب الأعمال‏، نویسنده شیخ صدوق‏، ناشر دار الرضى‏، قم‏، 1406 ق‏، اول‏، ص 36
[3] - ورام ابن ابى فراس‏، مجموعة ورام( تنبیه الخواطر)، مکتبه فقیه‏، قم‏، اول‏، ج‏1، ص 47
[4] - حسن بن شعبه حرّانى‏، تحف العقول، بهراد جعفرى‏، اسلامیه‏، تهران‏، 1380 ش‏، اول‏، ص 483
[5] - عبد الواحد تمیمى آمدى‏، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم‏، دفتر تبلیغات‏، قم‏، 1366 ش‏،اول‏، ص 476
[6] - بحار الأنوار، ج‏59، ص 290
[7] - شیخ حسن دیلمى‏، إرشاد القلوب إلى الصواب‏، شریف رضى‏، قم‏، 1412 ق‏، اول‏، ج‏1، ص 91
[8] - علامه طباطبائى، سنن النبى صلى الله علیه و آله، محمد هادى فقهى، کتاب فروشى اسلامیه‏، تهران‏، 1378 ش‏،هفتم‏، ج‏1، ص 221
[9] - انعام (6)، آیه 92
[10] - بحار الانوار-ترجمه جلد 67 و 68، ج‏2، ص 225
کتاب پرسش ها و پاسخ های نماز، سید حسن موسوی (مرکز تخصصی نماز)