به طور یقین مادر و پدر بر گردن فرزند حق بسیاری دارند و واجب است تا فرزندان با اعمال خود آن ها را راضی و خشنود کنند.
از این میان بخشی از این حق در زمان زیستن پدر و مادر در دنیا بر گردن فرزند است و بخشی دیگر در زمانی که والدین در قید حیات نیستند، بر گردن فرزند و انجام آن ها واجب است.
البته باید به این نکته توجه داشته باشیم که در میان اعمالی که فرزندان باید برای پدران و مادران انجام دهند، برخی به صورت مشترک است به این معنا که بر انجام دادن آن ها و یا خواندن آیه های مورد نظر هم در زمان زیستن پدر و مادر و هم در زمان فوت آن ها سفارش شده است.
دعا برای عموم مؤمنان و پدر و مادر بویژه، به هر زبان و هر شکلی که باشد پسندیده است؛ فرزندان می‌توانند به تناسب معلومات خود هر نوع دعای خیری را در حق والدین خود داشته باشند.
در وجوب نیکی به والدین و دعای خیر برای آنان فرقی بین زنده بودن و بعد از مرگشان نیست؛ یعنی فرزند وظیفه دارد همیشه از درگاه پروردگار برای آنان دعا و استغفار نماید.
بهترین کاری که فرزند میتواند برای پدر و مادر خویش بعد از مرگشان انجام دهد، انجام واجباتی است که آنها در حال زنده بودنشان از انجام آن بازمانده‌اند؛ مانند حج، نماز، روزه، پرداخت بدهی مالی و عمل به آنچه وصیت نمودهاند. فرزند خوب فرزندی است که هر آنچه در توان دارد نسبت به پدر و مادرش انجام دهد، اعم از دعا و خیرات.
در بحر الغرائب نوشته مردی خدمت پیغمبر آمد گفت: جانم به فدایت! بسیار قرض دارم. فرمود: این آیات را بخوان. بار دیگر آمد آمد گفت: قرضم ادا شد. متاع دنیا ندارم. فرمود: این آیات را بخوان. بعد از مدتی آمد و گفت: دشمن و همسایه بد دارم. فرمود: این آیات را بخوان. گفت: از حکام می‌ترسم. فرمود: برای هر مشکلی بخوان و از کسی مترس.
در جواهر القرآن نوشته حضرت رضا (ع) فرمود: هر که این آیات را بخواند و ثواب آنها را به روح والدین بخشد، ایشان را حقی در گردن آن فرزند نماند و آیات کریمه این است:
بِسْم اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحیم
فَلِلهِ الْحَمْدُ رَبَّ السَّمواتِ وَ رَبَّ الْأرْضِ رَبَّ الْعالَمینَ وَ لَهُ الْکِبْریاءَ فِی السَّمواتِ وَ الْأرْضِ وَ هُوَ الْعَزیزُ الْحَکیمُ فَلِلهِ الْحَمْدُ رَبَّ السَّمواتِ وَ رَبَّ الْأرْضِ رّبَ الْعالَمینَ وَ لَهُ الْعَظَمَتُهُ فِی السَّمواتِ والْأرْضِ وَ هُوَ الْعَزیزُ الْحَکیمْ فَلِلهِ الْحَمْدُ رَبَّ السَّمواتِ وَ رَبَّ الْأرْضِ رَبَّ الْعالَمینَ وَ لَهُ الْفَضْلُ فی السَّمواتِ وَ الْأرْضِ وَ هُوَ الْعَزیزُ الْحَکیمُ فَلِلهِ الْحَمْدُ رَبَّ السَّمواتِ وَ رَبَّ الْأرْضِ رَبَّ الْعالَمینِ وَ لَهُ النُّورِ فِی السَّمواتِ والْأرْضِ وَ هُوَ الْعَزیزُ الْحَکیمْ فَلِلهِ الْحَمْدُ رَبَّ السَّمواتِ وَ رَبَّ الْأرْضِ رَبَّ الْعالَمینَ وَ لَهُ الْمُلْکُ فِی السَّمواتِ وَ الْأرضِ وَ هُوَ الْعَزیزُ الْحَکیم.
دعا برای عموم مؤمنان و پدر و مادر بویژه، به هر زبان و هر شکلی که باشد پسندیده است؛ فرزندان می‌توانند به تناسب معلومات خود هر نوع دعای را در حق والدین خود داشته باشند. در قرآن و روایات نیز نمونه‌های برای آن بیان شده است؛ مانند:
1. «رَبِّ ارْحَمْهُما کَما رَبَّیانی صَغیرا»؛ پروردگارا، همانگونه که آنها مرا در کوچکى تربیت کردند، مشمول رحمتشان قرار ده.
2. «رَبَّنَا اغْفِرْ لی وَ لِوالِدَیَّ وَ لِلْمُؤْمِنینَ یَوْمَ یَقُومُ الْحِسابُ»؛ پروردگارا، من و پدر و مادرم و همه مؤمنان را، در آن روز که حساب برپا مىشود، بیامرز.
3. «رَبِّ اغْفِرْ لی وَ لِوالِدَیَّ» پروردگارا مرا، و پدر و مادرم را بیامرز.
4. امام سجاد(ع) در یکی از دعاهای خود در صحیفه سجادیه، توصیف جامعی از موقعیت برجسته پدر و مادر، منزلت والای ایشان و حقوق و تکالیفی که فرزندان نسبت به آنان دارند، بیان نمودهاند. یکی از نکات ارزش‌مندی که از این دعای شریف به دست می‌‌آید، این است که باید در حق والدین خود دعا کنیم. حضرتش در فرازی از این دعا چنین می‌فرماید: «اللَّهُمَّ لَا تُنْسِنِی ذِکْرَهُمَا فِی أَدْبَارِ صَلَوَاتِی، وَ فِی إِنًى مِنْ آنَاءِ لَیْلِی، وَ فِی کُلِّ سَاعَةٍ مِنْ سَاعَاتِ نَهَارِی. اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ اغْفِرْ لِی بِدُعَائِی لَهُمَا، وَ اغْفِرْ لَهُمَا بِبِرِّهِمَا بِی مَغْفِرَةً حَتْماً، وَ ارْضَ عَنْهُمَا بِشَفَاعَتِی لَهُمَا رِضًى عَزْماً، وَ بَلِّغْهُمَا بِالْکَرَامَةِ مَوَاطِنَ السَّلَامَةِ. اللَّهُمَّ وَ إِنْ سَبَقَتْ مَغْفِرَتُکَ لَهُمَا فَشَفِّعْهُمَا فِیَّ، وَ إِنْ سَبَقَتْ مَغْفِرَتُکَ لِی فَشَفِّعْنِی فِیهِمَا حَتَّى نَجْتَمِعَ بِرَأْفَتِکَ فِی دَارِ کَرَامَتِکَ وَ مَحَلِّ مَغْفِرَتِکَ وَ رَحْمَتِکَ، إِنَّکَ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ، وَ الْمَنِّ الْقَدِیمِ، وَ أَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ»؛ خداوندا، پس از هر نماز من و در هر وقت دیگر از اوقات شب و در هر ساعت از ساعات روز، پدر و مادرم را از یاد من مبر.
بار خدایا، درود فرست بر محمد و خاندانش و مرا به سبب دعایى که در حق ایشان مى‌‌کنم بیامرز و آن دو را به سبب نیکى و مهربانى که در حق من کردهاند از مغفرت خویش بهرمند فرما و به شفاعت من از ایشان خشنود شو و نیک خشنود شو. و آنان را گرامى دار و به جاهاى امن و آسایش بهشت رسان.
خداوندا، آن دو را شفیع من گردان اگر آنها را پیش از من آمرزیدهاى، و مرا شفیع ایشان گردان اگر مرا پیش از ایشان آمرزیدهاى، تا من و پدر و مادرم در سایه لطف و رأفت تو، در سراى کرامت و جایگاه مغفرت و رحمت تو، همنشین هم گردیم، که تو را بخشایش بزرگ است و نعمت قدیم. و تو مهربان‌ترین مهربانانی.
وجوب نیکی به والدین
در وجوب نیکی به والدین و دعای خیر برای آنان فرقی بین زنده بودن و بعد از مرگشان نیست؛ یعنی فرزند وظیفه دارد همیشه از درگاه پروردگار برای آنان دعا و استغفار نماید.
امام صادق(ع) در زمینه نیکى به پدر و مادر مى‌فرمایند: «مَا یَمْنَعُ الرَّجُلَ مِنْکُمْ أَنْ یَبَرَّ وَالِدَیْهِ حَیَّیْنِ وَ مَیِّتَیْنِ یُصَلِّیَ عَنْهُمَا وَ یَتَصَدَّقَ عَنْهُمَا وَ یَحُجَّ عَنْهُمَا وَ یَصُومَ عَنْهُمَا فَیَکُونَ الَّذِی صَنَعَ لَهُمَا وَ لَهُ مِثْلُ ذَلِکَ فَیَزِیدَهُ اللَّهُ بِبِرِّهِ وَ صَلَاتِهِ خَیْراً کَثِیراً»؛ چه چیز مانع از آن مىشود که به پدر و مادرتان در دنیا و پس از مرگ نیکى کنید؟! براى آنها نماز بخوانید، صدقه دهید، حج بگذارید، روزه بگیرید و...؛ زیرا خداوند به نیکى شما خیر زیاد مى‌‌دهد.
در روایت آمده است، روزى فردى به پیامبر(ص) گفت: مرا نصیحت کنید. پیامبر فرمودند: «...فَأَطِعْهُمَا وَ بَرَّهُمَا حَیَّیْنِ کَانَا أَوْ مَیِّتَیْنِ وَ إِنْ أَمَرَاکَ أَنْ تَخْرُجَ مِنْ أَهْلِکَ وَ مَالِکَ فَافْعَلْ فَإِنَّ ذَلِکَ مِنَ الْإِیمَانِ»؛ تو را به پدر و مادرت سفارش مى‌‌کنم که به آنان در زنده بودن و بعد از مرگشان نیکى کنى و اگر به تو امر کردند که از خانواده و مالت بگذرى، چنین کن؛ زیرا این جزئى از ایمان است.
علامه مجلسى در شرح نیکى به پدر و مادرى که از دنیا رفته‌اند، مى‌گوید: «با طلب مغفرت و آمرزش براى پدر و مادر و پرداخت دیون و قرض‌هاى آنان و به جا آوردن قضاى عباداتشان و انجام کارهاى خیر و صدقه براى آنان و تمام کارهایى که باعث رسیدن ثواب به ایشان مىشود، به آنان نیکى کن».
بنابر این، بهترین کاری که فرزند میتواند برای پدر و مادر خویش بعد از مرگشان انجام دهد، عبارت است از:
1. انجام واجباتی که از آن ها در حال زنده بودنشان از انجام آن بازمانده‌اند؛ مانند حج، نماز، روزه و پرداخت بدهی مالی که داشته‌‌اند.
2. عمل به آنچه وصیت نمودهاند.
3. فراموش نکردن آنها تا آخر عمر؛ یعنی به نیابت از آنها صدقه دهد و اعمال مستحبی را به قصد ایشان انجام دهد و تا میتواند برایشان خیرات بفرستد و... .
4. طلب مغفرت برای والدین یکی دیگر از وظایف مهم فرزند در قبال پدر و مادر بعد از مرگ آنها است. فرزند باید در حق آنها دعای خیر کند و طلب مغفرت نماید، بویژه در صورتی که انسان بداند که پدر و مادرش در زندگی خود از نظر اعمال، رفتار و انجام عبادات خدای نکرده، نواقصی داشته‌‌اند، در این صورت طلب عفو و مغفرت میتواند بسیار مفید باشد.
5. به نیکی یاد کردن از پدر و مادر: انسان وظیفه دارد که احترام پدر و مادر را حتّی بعد از مرگشان حفظ کند و همیشه از آنها به خوبی یاد کند.
6. نگه‌داشتن حرمت آنها بعد از مرگشان. فرزند با رفتار و کردار شایسته در جامعه باعث دعای خیر مردم برای پدر و مادر خویش شده و وجود خود را صدقه جاریه‌‌ای برای والدینش قرار می‌دهد.
«إِنَّ الْعَبْدَ لَیَکُونُ بَارّاً بِوَالِدَیْهِ فِی حَیَاتِهِمَا ثُمَّ یَمُوتَانِ فَلَا یَقْضِی عَنْهُمَا دُیُونَهُمَا وَ لَا یَسْتَغْفِرُ لَهُمَا فَیَکْتُبُهُ اللَّهُ عَاقّاً وَ إِنَّهُ لَیَکُونُ عَاقّاً لَهُمَا فِی حَیَاتِهِمَا غَیْرَ بَارٍّ لَهُمَا فَإِذَا مَاتَا قَضَى دَیْنَهُمَا وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمَا فَیَکْتُبُهُ اللَّهُ بَارّاً»؛ امام باقر(ع) فرمود: همانا بنده‌ای نسبت به پدر و مادر خویش در زمان حیاتشان نیکوکار است، سپس آنها می‌میرند و او بدهى آنها را نمی‌پردازد و براى آنها آمرزش نمی‌خواهد؛ لذا خدا او را عاق و نافرمان می‌نویسد. اما بنده دیگر در زمان حیات پدر و مادر خود، عاق آنها است و نسبت به آنها نیکى نمی‌کند، ولى چون از دنیا رفتند بدهى آنها را می‌پردازد و براى آنها آمرزش می‌خواهد و خداى عز و جل او را نیکوکار مىنویسد.
و رسول خدا(ص) در مورد فرزندان نیکوکار فرمود: سرور نیکان در روز قیامت مردی است که بعد از مرگ پدر و مادرش به آنان نیکی کرده باشد.
بنابراین فرزند خوب فرزندی است که هر آنچه در توان دارد نسبت به پدر و مادرش انجام دهد، اعم از دعا و خیرات.
