خداوند متعال انسان ها را آفریده و آنها را به سوی کمال وجودیشان هدایت کرده است. انسان ضمن برخورداری از این هدایت عمومی از هدایت خاص دیگری نیز بهره می برد. هدایت خاص انسان با جعل قوانین تحقق می یابد تا او با اختیار و اراده خود راه کمال را پیموده و از این رهگذر، امتحان خود را پس داده، قوای بالقوه خود را به فعلیت و کمال های مکنون خود را به منصه ظهور برساند و به جایگاه نهایی لایق خود سعادت ابدی یا شقاوت دائمی ، شکر یا ناسپاسی، پیروزی یا شکست برسد.
قرآن کریم در برخی آیاتی که از نمونه ها و مصادیق امتحان سخن به میان آورده، به جزییات فلسفه امتحان نیز اشاره کرده، که در ادامه به آنها می پردازیم:
1.توبه و بازگشت به حق: خداوند برخی بندگان را با شادی ها و غم ها و بدیها و نیکی ها آزموده تا اندرز گرفته توبه کنند و به حق بازگردند: «وَبَلَوْنَاهُمْ بِالْحَسَنَاتِ وَالسَّیِّئَاتِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ»[1]
2.خالص کردن مومنان و نابودی کافران: خداوند در گذر زمان و به تدریج با آزمونها اهل ایمان را از شائبه های کفر و نفاق و... دورساخته و ایمان آنها را خالص می گرداند و کافران را که کفر و شرک آنها را فرا گرفته به محق و نابودی می کشاند: «وَلِیُمَحِّصَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَیَمْحَقَ الْکَافِرِینَ»[2]
3. ظاهر ساختن باطن انسان ها و جدا سازی انسان های پاک از خبیث: امتحان برای ظاهر گردن سریره های انسان ها و پیداشدن اخلاص یا نفاق آنان است: «وَلِیَبْتَلِیَ اللَّهُ مَا فِی صُدُورِکُمْ وَلِیُمَحِّصَ مَا فِی قُلُوبِکُمْ»[3] بنابراین خداوند بر اساس سنت امتحان پاکان را از افراد خبیث و پلید جدا می سازد: «حَتَّى یَمِیزَ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ»[4]
4. شناخته شدن نیکوکارتران: خدای سبحان آسمانها و زمین و مرگ و زندگی و ... را آفرید تا انسان ها رابیازماید و معلوم شود چه کسی عملش نیکوتر است: «وَهُوَ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ ... لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا»[5]
5. سنجش میزان صبر بر محرومیت ها و رضایت از برخورداری ها: انسان ها به وسیله یکدیگر امتحان می شوند تا اینکه شکیبایی آنها معلوم گردد: «وَجَعَلْنَا بَعْضَکُمْ لِبَعْضٍ فِتْنَةً أَتَصْبِرُونَ»[6] و رضایت هرکس به آنچه از آن برخوردار شده یا از آن محروم گشته آشکار شود.
6 .شناخته شدن مجاهدان و صابران: از دیگر اهداف امتحان، شناخت پیکارگران و صابران بیان شده تا بدین وسیله ایشان پاداش خود را دریافت کنند.« وَلَنَبْلُوَنَّکُمْ حَتَّى نَعْلَمَ الْمُجَاهِدِینَ مِنْکُمْ وَالصَّابِرِینَ»[7]
7. دستیابی به تقوا: خداوند مومنان را تمرین داده یا سختی و مشقت را بر آنها تحمیل می کند تا با این امتحان الهی، قلبهایشان به تقوا متخلق گردد.« أُولَئِکَ الَّذِینَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوَى»[8]
8. مشخص شدن شاکر و ناسپاس: بجز مواردی که خداوند در آن مستقیما فلسفه امتحان را بیان داشته، در آیه ای نیز از قول حضرت سلیمان چنین نقل کرده که برخورداری وی از فضل الهی برای امتحان اوست تا معلوم گردد که وی سپاسگزاری می کند یا کفران می ورزد: «قَالَ هَذَا مِنْ فَضْلِ رَبِّی لِیَبْلُوَنِی أَأَشْکُرُ أَمْ أَکْفُرُ وَمَنْ شَکَرَ»[9]
گذشته از موارد یاد شده در روایات نیز تهذیب نفس و رسیدن به مقام رضا و رسیدن انسان ها به پاداش و کیفر اعمال نیک و بد خویش از فلسفه های امتحان یاد شده است. [10]
پی نوشت:
[1] . و آنها را به نیکی ها و بدی ها آزمودیم شاید بازگردند. اعراف، 168
[2] . و تا خداوند افراد با ایمان را خالص گرداند (و ورزیده شوند) و کافران را تدریجا نابود سازد. آل عمران، 141
[3] . و اینها برای این است که خداوند آنچه در سینه شما پنهان است بیازماید و آنچه در دلهای شما (از ایمان) می باشد خالص گرداند. آل عمران، 154
[4] . تا آنکه ناپاک را از پاک جدا سازد. آل عمران،179
[5] . او کسی است که آسمانها و زمین را در شش روز (شش دوران) آفرید ...(بخاطر این آفرید) تا شما را آزمایش کند تا کدامیک عملتان بهتر است. هود،7
[6] . و بعضی از شما را، وسیله امتحان بعض دیگر قرار دادیم، آیا صبر و شکیبائی می کنید؟ (و از عهده امتحانات بر می آئید). فرقان، 20
[7] . ما همه شما را قطعا آزمایش می کنیم تا معلوم شود مجاهدان واقعی و صابران از میان شما کیانند؟ محمد،31
[8] . کسانی هستند که خداوند قلوبشان را برای تقوی خالص نموده است. حجرات،3
[9] .گفت این از فضل پروردگار من است تا مرا آزمایش کند که آیا شکر او را بجا می آورم یا کفران می کنم ؟ نمل،40
[10] .دائره المعارف قرآن کریم، مرکز فرهنگ و معارف قرآن، بوستان کتاب، ج4،ص270-268
