خمس یک دستور مهم اسلامی است و در کنار فرایض مهمی چون نماز، روزه، حج، زکات و ساز فروع دین مبین اسلام به حساب می‌آید: «وَ اعْلَمُواْ أَنَّمَا غَنِمْتُم مِّن شیءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ الْیتَامَی وَ الْمَسَاکینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ»، بدانید هرگونه غنیمتی به دست آوردید، خمس آن برای خدا و برای پیامبر و برای خویشاوندان (او) و یتیمان و مستمندان و واماندگان در سفر (از آن‌ها) است.
سؤالی در اینجا مطرح است و آن اینکه آیا غنائم، منحصر به غنائم جنگی است؟
آنچه از کتب لغت استفاده می‌شود، این است که در ریشه معنی لغوی این کلمه عنوان جنگ و آنچه از دشمن به دست می‌آید، نیفتاده است، بلکه هر درآمدی را شامل می‌شود، در کتاب «مفردات راغب» می‌خوانیم: غنیمت از ریشه «غنم» به معنی گوسفند گرفته شده و سپس می‌گوید: سپس در هر چیزی که انسان از دشمن و یا غیر دشمن به دست می‌آورد به کار رفته است.
امام صادق (ع) پس از تلاوت آیه «وَ اعْلَمُواْ أَنَّمَا غَنِمْتُم مِّن شیءٍ ...» فرمود: به خدا سوگند مقصود درآمدهای روزانه مردم است.
*چرا خمس نمی‌دهیم؟
با این حساب به دلایل عدم پرداخت خمس می‌پردازیم:
1- عدم علم به موضوع و حکم: عده‌ای هستند که واقعاً از حکم این دستور مهم اسلامی بی‌خبرند و این به دلیل آن است که با رساله توضیح‌المسائل بیگانه‌اند و یا مقلد هیچ مرجعی نیستند و شاید ندانند که مرجع تقلید کیست.
2- کج‌فهمی مسأله: عده دیگری اهل مطالعه و مقلد یکی از مراجع بزرگوار تقلید هستند، اما در حین مطالعه دقت نظر ندارند و با کج‌فهمی از این موضوع مهم غفلت کرده‌اند، به شخصی گفته شد چرا خمس نمی‌دهید؟ در جواب گفت: مگر می‌شود ما یک پنجم درآمدمان را خمس دهیم؟ زندگی‌مان فلج می‌شود! بنده خدا گمان می‌کرد باید یک پنجم از درآمد خالص خود را به عنوان خمس پرداخت کند! در صورتی که خمس پس از کسر مخارج از درآمد محاسبه می‌شود.
3- خرج و دخلمان یکی نیست: گروه دیگر کسانی هستند که می‌گویند پولی برای ما نمی‌ماند که بخواهیم خمس دهیم؛ نکته مهم نیت بر ادای خمس است، به دیگر سخن کسی درآمد کم هم که دارد بایست نیت کند تا در سر سال خمسی، سهم امام زمان(عج) بپردازد، اگر خمس به او تعلق نگرفت، فرشته وحی نازل نمی‌شود تا خمس را اخذ کند.
4- مالیات می‌دهیم: این گروه مدعی هستند که اهل حساب و کتاب هستند و مالیات به دولت می‌دهند؛ پرداخت مالیات در قبال خدماتی است که دولت به مردم ارائه می‌کند؛ مانند راه‌سازی، بیمارستان، امنیت و ... اما خمس برای کمک به سادات فقیر، ترویج فرهنگ دینی و تعظیم شعائر اسلامی به مراجع تقلید پرداخت می‌شود؛ از آنجا که حوزه‌های علمیه هیچ وابستگی به دولت ندارند، ریالی از مالیات به حوزه‌ها نمی‌رسد.
5- مال‌دوستان: این گروه وابستگی شدیدی به مال دنیا دارند، گمان می‌کنند که با پرداخت خمس از مالشان کاسته می‌شود؛ غافل از اینکه خمس موجبات برکت در مال و زندگی را فراهم می‌کند.
اول پیشوای مسلمانان امام علی(ع) می‌فرماید: آن کس که حقوق واجب الهی در نعمت‌ها را نپردازد، خداوند آن را به زوال و نابودی کشاند. شگفت‌انگیز است که عده‌ای در ایام فاطمیه با حضور در هیئات و مجالس عزاداری بی‌بی دو عالم حضرت زهرای مرضیه (س) بر سر و صورت خود می‌زنند و غصب فدک را ظلم بزرگی می‌دانند؛ در صورتی که خودشان هم با عدم پرداخت خمس، حق فرزندش مهدی صاحب‌الزمان (عج) را غصب کرده‌اند!
*موارد وجوب خمس
در رساله‌های علمیه به هفت مورد اشاره شده است که یک مورد آن عمومی است و آن منافع کسب و کار است، هر کس که دارای درآمدی است باید برای خود تاریخ مشخصی از سال را معین کند و از آن به بعد تمام درآمد و همچنین مخارج زندگی اعم از خوراک، پوشاک، بهداشت و خلاصه تمام هزینه‌های جاری زندگی را لحاظ کند و در سر سال مخارج را از میزان کل درآمد کسر کند، یک پنجم الباقی میزان خمس وی خواهد بود؛ مثلاً 10 میلیون درآمد داشته و 9 میلیون را خرج کرده، الباقی را که یک میلیون است تقسیم بر 5 می‌کند و 200 هزار به عنوان خمس را به مرجع تقلید خود یا نماینده ایشان می‌پردازد.
*آثار فردی و اجتماعی پرداخت خمس و زکات
ظاهر قضیه در پرداخت خمس و زکات این است که فرد مقداری از اموال را که متعلق به خود می‌داند با دست خود به مرجع تقلید بپردازد؛ طبیعی است به لحاظ شمارش از مال کاسته شود، یعنی اگر 100 هزار مانده اوست، 20 هزار را می‌دهد و این یعنی کاستی، اما این اصل ماجرا نیست، وقتی می‌گوییم پرداخت خمس و زکات موجب برکت در مال است؛ عده‌ای می‌گویند چگونه ممکن است با کم شدن مال، برکتی به وجود آید؟
*برکت چگونه حاصل می‌شود؟
گوسفند هر سال یک بار زاد و ولد می‌کند و در هر بار یک یا دو بره متولد می‌شود؛ برای تأمین گوشت مصرفی مورد نیاز مردم در کشتارگاه‌ها، روزانه تعداد زیادی گاو و گوسفند ذبح می‌شود، مضاف بر این در ایام محرم و عید قربان مردم برای ادای نذر، گوسفندان بسیاری را قربانی می‌کنند؛ در مقابل سگ هر چند ماه یکبار زاد و ولد می‌کند و در هر بار 8-7 توله از او به وجود می‌آید، با این حساب باید تعداد سگ‌ها از گوسفندان بیشتر باشد! اما چگونه است که گله‌ای چند گوسفند دارد، در حالی که سگ یکی بیش نیست؟! آری این است مفهوم برکت در مال.
اما آثار اجتماعی پرداخت خمس و زکات را می‌توان در شکوفایی اقتصادی، پویایی و تحرک بیشتر حوزه‌های علمیه، تحقق عدالت اجتماعی،کاهش فاصله طبقاتی و افزایش امیتن روانی جامعه دانست، چرا که از محل جمع‌آوری خمس و زکات می‌توان در گسترش دین و ترویج از آموزه‌های دینی و اخلاقی برنامه‌های گسترده‌ای و با کیفیت‌تری را دنبال کرد و با توزیع وجوهات بین اقشار ضعیف و کم درآمد از انحرافات اخلاقی و اقتصادی آن‌ها جلوگیری به عمل آورد.
