قرآن مجید به یادگیری و آموزش به طور اعم و یادگیری و آموزش نماز به طور اخص، اهمیت بسیار داده است. اهمیت یادگیری از دیدگاه قرآن به اندازهای است که در اولین سورهای که بر پیامبر نازل میشود به مسئله ی یاد دادن و آموزش اشاره شده و از خواندن و نوشتن و یادگیری به عنوان ابزارهایی برای پرورش و رساندن انسان به کرامت یاد گردیده است.
خداوند در قرآن کریم خطاب به پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) میفرماید:
«وأمر اهلک بالصلوة و اصطبر علیها»؛ خانواده ی خود را به نماز فرمان بده و بر انجام آن شکیبا باش.(سوره ی طه، آیه ۱۲۳)
حضرت ابراهیم(علیه السلام) در دعاهای خود می‌فرمایند: «پروردگارا، مرا برپا کننده ی نماز قرار ده، و از فرزندانم(نیز چنین فرما)، پروردگارا دعای مرا بپذیر!(سوره ی ابراهیم، آیه ۴۰)
حضرت لقمان به پسرشان می‌فرمایند: پسرم!نماز را برپادار، و امربه‌معروف و نهی‌از منکر کن، و در برابر مصائبی که بر تو می‌رسد با استقامت و شکیبا باش که این از کارهای مهم و اساسی است.(سوره ی لقمان، آیه ۱۷)
در جای دیگر، حضرت لقمان به فرزندشان می‌فرمایند: «فرزند عزیزم!مبادا خروس از تو هشیارتر و به اوقات نماز از تو مراقب‌تر باشد. آیا نمی‌بینی که به هنگام هر نماز، رسیدن وقت آن را اعلام می‌کند و سحرگاهان به آوای بلند ندا سرمی‌دهد، در حالی که تو در خوابی؟»(عزیزی، ۱۳۷۹، ج ۲، ص ۱۸۶)
حضرت علی(علیه السلام) می‌فرمایند: «نماز را به فرزندانتان بیاموزید.»(عزیزی، ج ۲، ص ۱۰۷)
در روایات اسلامی آمده است هرگاه معلم به کودکی بگوید که بگو بسم اللّه الرحمن الرحیم و کودک بگوید، خداوند یک فرمان رهایی از دوزخ برای کودک و یکی برای والدین او و یکی برای معلم وی می‌نویسد.(دیلمی، ۱۳۷۸)
امام باقر(علیه السلام) از قول رسول اکرم(صلی الله علیه وآله) می‌فرمایند: «اسلام آیین محکم و استوار الهی است و دین سهل و خالی از مشقت است. با مدارا در آن قدم بردارید و عبادت خدا را بر بندگان خدا تحمیل نکنید و همانند سواری نباشید که مرکب خود را خسته و فرسوده می‌کند و در نتیجه نه راه سفر را پیموده و نه مرکبش سالم مانده است.»
قرآن کریم در ستایش حضرت ابراهیم(علیه السلام) میفرماید: «و کان یأمر اهله بالصلوة»؛ او اهل خود را به نماز فرمان میداد. لقمان هم به فرزندش سفارش میکرد: «یا بنیّ اقم الصلاة»
پیامبر اکرم روزی با گروهی از کودکان رو به رو شدند و فرمودند: «وای بر احوال فرزندان آخر الزمان از دست پدارنشان!» از حضرت سۆال کردند: «یا رسول اللّه از دست پدران مشرکشان؟» فرمودند: «نه از دست پدران مۆمن و مسلمانشان. زیرا چیزی از واجبات و فرائض را به فرزندانشان نمی‌آموزند و اگر فرزند شخصاً برای یادگیری احکام اقدام کرد او را از این کار باز می‌دارند و به بهره ی بسار اندکی از دنیا برای آن‌ها راضی می‌شوند.» آن گاه پیامبر می‌فرمایند: «من از آن‌ها بیزارم و آن‌ها نیز از من بیزارند.»(راشدی، ۱۳۷۸)
حضرت علی(علیه السلام) می‌فرمایند: «نماز را به فرزندانتان بیاموزید.»(نعیمی، ۱۳۷۵، ص ۶۴)
سلیمان جعفری می‌گوید: «از امام علی(علیه السلام) شنیدم که فرمود: «در خانه ی خویش اذان بگو، تا شیطان از آن جا بگریزد و کودکان نیز به آن ذکر آشنا شوند.»(عزیزی، ۱۳۷۹، ج ۲، ص ۱۱۰)
براساس احادیثباید قبل از ۷ سالگی برخی زمینه‌های لازم برای بر پاداشتن نماز توسط کودکان را ایجاد کرد، مثلا ذکرها، شعارهای مهم اسلامی، حرکاتی مثل ایستادن ساده رو به قبله، رکوع و سجود را می‌توان یاد داد تا گاه‌گاهی در کنار والدین تمرین کنند. به تدریج وقتی کودکان با این فریضه انس گرفتند از ۷ سالگی به بعد باید از آن‌ها خواست تا نماز بخوانند، اما در این فریضه نباید سخت‌گیری کرد، تا پایان ۹ سالگی که مۆاخذه به آن اضافه میشود.(باهنر، ۱۳۷۸)
صورت عقلی گرفتن رفتار مذهبی از ۷ سالگی است که کودک می‌تواند مطالبی را بفهمد و از آن سر درآورد. قبل از این سنین اغلب جنبه ی احساسی و نشان دادن همراهی با والدین و دیگران را دارد.(قائمی، ۱۳۷۰)
کودک و نماز
سن آموزش و نحوه ی آموزش نماز در اسلام
در اسلام مسئله ی ارتباط با خدا به شکل غیر مستقیم از همان بدو تولد مورد تأکید قرار گرفته است، به طوری که پیامبر میفرماید: «هرکس که خداوند به او فرزندی داده است، در گوش راستش اذان و در گوش چپ اقامه بگوید که عصمت و نگاهداری از شیطان رجیم است.»(عزیزی، ۱۳۷۹، ج ۱، ص ۳۷۹)
امام صادق می‌فرمایند: «هنگامی که کودک به سن ۳ سالگی رسید او را وادار کنید که هفت مرتبه بگوید: لا اله الا اللّه و او را آزاد بگذارید. همین که ۳ سال و هفت ماه و ۲۰ روزه شد، دومین جمله یعنی محمد رسول اللّه را یاد گرفته، ۷ مرتبه آن را تکرار کند. وقتی ۴ ساله شد، ۷ مرتبه صلوات بر پیامبر بفرستد، سپس او را آزاد بگذارید.
در ۵ سالگی دست چپ و راست را یادش دهید و وقتی آن را شناخت او را در جهت قبله قرار داده، از او بخواهید که سجده کند. سپس او را آزاد بگذارید. در پایان ۶ سالگی به او بگویید که نماز بگزارد و رکوع و سجود را به او یاد دهید. در پایان ۷ سالگی شستن دست‌ها و صورت را یادش دهید و به او بگویید که نماز بخواند.
در پایان ۹ سالگی نماز و وضو یادش دهید.»(عزیزی، ۱۳۷۹، ج ۲، ص ۱۲۰) احادیثدیگری به همین مضمون از پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله)(در مکارم الاخلاق و وسایل الشیعه)، امام صادق(علیه السلام)(در بحار، وسایل الشیعه و میزان الحکمه) و از امام باقر(علیه السلام)(در میزان الحکمه) ذکر شده است.
نماز و شیوه آموزش گام به گام
شیوه تدریجی در آموزش و تربیت، شیوه‌ای است که در اسلام به ویژه در عبادات مورد توجه گرفته است.
روایات تربیتی اسلام دستور می‌دهد: کودک را سه سال آزاد بگذار، پس از سه سال، جمله «لا اله الا الله» را به او تعلیم بده.
وقتی که سه سال و هفت ماه و بیست روز شد، دومین جمله‌ای که می‌آموزی «محمد رسول الله» باشد.
وقتی چهار سال تمام شد، صلوات بر پیامبر صلی الله علیه و آله آموزش داده شود.
در پنچ سالگی که کودک قدرت تشخیص دست راست و چپ را یافت او را رو به قبله قرار ده و به او سجده را بیاموز.
در سال ششم، نماز و رکوع و سجود را آموزش بده.
در سال هفتم، شستن دست و صورت را به او بیاموز.
و در سال نهم، مسئله نماز را جدی گرفته و اگر سرکشی کرد با او برخورد تنبیه‌آمیز داشته باش.
اهمیت توجه به نماز فرزندان
قرآن کریم، دعاهای بسیاری را از حضرت ابراهیم(علیه السلام) نقل کرده است اما تنها در دو مورد، آن حضرت برای نسل و ذریه‌اش دعا کرد؛ یکی رهبری امت و دیگری اقامه نماز که در این خصوص میفرماید: «رب اجعلنی مقیم الصلاة و من ذریتی»؛ پروردگارا! من و ذریه‌ام را از به پا دارندگان نماز قرار بده.
جالب اینجاست که حضرت ابراهیم(علیه السلام) تنها به دعا قناعت نکرد و برای رسیدن به این آرزو قیام و هجرت کرد، آوارگی‌هایی را به جان خرید تا نماز را به پا داشت.
آموزش نماز مسئولیت والدین است
تعلیم نماز در روایات از جمله وظایف مهم والدین به شمار می‌رود، والدین باید فرزندان خود را از سه سالگی با بیان کلماتی از قبیل «لا اله الا الله» آشنا کنند و کم کم او را آماده نماز کنند.
خداوند متعال به پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) میفرماید: «وامر اهلک بالصلاة و اصطبر علیها»؛ به اهل خانواده خود، فرمان نماز بده و پشتکار داشته باش.
قرآن کریم در ستایش حضرت ابراهیم(علیه السلام) میفرماید: و کان یأمر اهله بالصلوة؛ او اهل خود را به نماز فرمان میداد. لقمان هم به فرزندش سفارش میکرد: یا بنیّ اقم الصلاة.
