حدود یک‌سال پس از حرکت امام رضا (ع) از مدینه به مرو، تعدادی از برادران و افراد خانواده آن حضرت که نسبت به سلامت و امنیت امام (ع) احساس خطر می‌کردند، عازم مرو شدند. در این شرایط بود که حضرت فاطمه معصومه (س)، خواهر بزرگوار امام رضا (ع) نیز، عزم دیدار، ولی خدا (ع) کرد و همراه با تعدادی از برادران و برادرزادگان خود راهی ایران شد. کاروان حضرت فاطمه معصومه (س) در نزدیکی ساوه، با مأموران خلیفه عباسی برخورد کرد و تعدادی از همراهان آن‌حضرت در این واقعه به شهادت رسیدند.
حضرت فاطمه معصومه (س) که پس از این واقعه جانگداز به شدت بیمار شده بود، به همراه باقی‌مانده کاروان وارد شهر قم شد. در این شهر بود که موسی بن خزرج اشعری، از شیعیان و دوستداران مشهور اهل‌بیت (ع)، افتخار میزبانی کریمه اهل‌بیت (ع) را پیدا کرد؛ این میزبانی ۱۷ روز ادامه داشت. حضرت فاطمه معصومه (س) در تمام این مدت، در مکانی که امروزه به «بیت‌النور» مشهور است، مشغول عبادت بود و سرانجام، در روز دهم ربیع‌الثانی سال ۲۰۱ هـ. ق در ۲۸ سالگی، رحلت کرد و آن حضرت را در محلی که به «بابلان» معروف بود – و در آن زمان خارج از شهر قم قرار داشت – به خاک سپردند. این مکان بعد‌ها به حرم باشکوه این بانوی ارجمند مبدل شد و بزرگوارانی از خاندان اهل بیت (ع) نیز در کنار ایشان، به خاک سپرده شدند. طی دوازده قرن گذشته، حرم مطهر و باعظمت حضرت فاطمه معصومه (س)، همواره پناهگاه حاجتمندان بوده و به برکت حضور این بانوی عظیم‌الشأن، قم به یکی از مراکز اصلی علمی جهان اسلام تبدیل شده است؛ مرکزی که در پرتو حضور پرخیر کریمه اهل‌بیت (س)، بزرگانی مانند امام خمینی (ره) را تربیت و به جهان اسلام تقدیم کرده است.
به مناسبت فرارسیدن سالروز رحلت جانگداز حضرت فاطمه معصومه (س)، در گفت‌وگویی با آیت‌الله سیداحمد حسینی خراسانی، عضو فقهای شورای نگهبان، به بررسی زندگانی آن بانوی بزرگوار از ابعاد مختلف و به‌ویژه، از بُعد سیاسی و اجتماعی پرداختیم.
حضرت فاطمه معصومه (س) در میان خواهران و برادران امام رضا (ع) جایگاهی ویژه داشتند و تحت سرپرستی برادر بزرگوارشان زندگی می‌کردند. از تاریخ چنین برمی‌آید که کریمه اهل‌بیت (س) ازدواج نکردند و به حالت تجرّد از دنیا رحلت فرمودند. با توجه به سرپرستی ثامن‌الحجج (ع) و سفارش اکید اسلام به ازدواج، دلیل این تجرّد چه بود؟
همان‌طور که اشاره کردید، رابطه میان امام رضا (ع) و خواهر بزرگوارشان، حضرت معصومه (س)، یک رابطه عاطفی و در عین حال، معنوی است. این بانوی بزرگوار، خواهر اعیانی یا تنی امام رضا (ع) محسوب می‌شود؛ یعنی هم از پدر و هم از مادر، یکی هستند و افزون بر این، به دلیل فضایل اخلاقی پرشمار و دانش سرشاری که حضرت معصومه (س) از آن برخوردار بود، بسیار موردتوجه برادر بزرگوارش قرار داشت. بخشی از پرسشی که درباره تجرّد حضرت معصومه (س) مطرح کردید، مربوط به همین جایگاه است.
اجازه بدهید دقیق‌تر عرض کنم؛ حضرت امام موسی کاظم (ع)، مطابق آن‌چه شیخ صدوق در «عیون اخبارالرضا (ع)» و مرحوم مجلسی در جلد ۴۸ بحارالانوار نقل می‌کنند، پیش از شهادت، وصیت‌نامه‌ای را تنظیم کرده‌است که وصیت‌نامه‌ای سیاسی، اجتماعی و خانوادگی است و بر آن وصیت جناب اسحاق بن جعفر، برادرش و تعدادی دیگر از بزرگان شیعه، از نوادگان حضرت زینب (س) و جعفر طیار را شاهد گرفته است. وصی امام هفتم (ع) در این وصیت‌نامه، حضرت امام رضا (ع) تعیین شده و امام کاظم (ع) همه امور بعد از خود را به آن حضرت واگذار کرده است. در آن وصیت‌نامه می‌خوانیم: «و إلى عَلی (ع) أمْرَ نِسائِی دونَهُم وَ ثُلث صَدَقة أبی وَ أهل‌بیتی»؛ یعنی مسئله اداره خانواده من، همسران و دختران من، کاملاً در حوزه صلاحدید امام رضا (ع) است و یک‌سوم صدقات من هم در اختیار ایشان خواهد بود تا هرجا که مصلحت بداند، صرف کند. بعد امام کاظم (ع) می‌افزایند: «و إن اَرادَ رَجُلاً مِنْهُم أن یُزَوِّجَ أخْتهُ فَلَیسَ لَه أنْ یزوَجُها إلا بِاذنهِ وَ أمْرِه»؛ می‌فرماید که اگر برخی از پسرانم بخواهند خواهر خودشان را به ازدواج فردی دربیاورند، این کار منوط به اجازه و صلاحدید فرزندم علی بن موسی (ع) خواهد بود؛ سپس تأکید می‌کند: «و لایُزوج بَناتِی أَحَد مِن أخواتِهِنَّ مِن أمَّهاتِهِنَّ و لا سُلطانِ وَ لا عَمَل لَهُنَّ إلا بِرَأیِهِ وَ مَشْوِرَتِهِ فَإن فَعَلوا ذَلِکَ فَقَد خالَفوُا ا... تعالى و رَسوُله»؛ هیچ یک از پسران من یا همسرانم، حق ندارند نسبت به ازدواج دختران من اقدامی انجام بدهند، مگر مطابق رأی و صلاحدید علی بن موسی (ع) و اگر کسی با این امر مخالفت کند، گویی با خدا و پیامبرش به مخالفت و دشمنی پرداخته‌است.
چرا امام هفتم (ع) چنین شرایط سخت و پیچیده‌ای را برای ازدواج دخترانش ایجاد می‌کند، در حالی که ما در روایات و احادیث، شاهد تأکید بزرگان بر سهل گرفتن ازدواج هستیم؟
نکته مهم و بسیار اساسی که پاسخ به پرسش شما را کامل می‌کند، بررسی همین دلیل است؛ شرایط سیاسی دورانی که این وصیت تنظیم شده، شرایط بسیار حساسی است؛ فضایی است که هرکس ممکن است بخواهد از وصلت با خاندان امام کاظم (ع) به دنبال ایجاد یک فرصت برای خودش و سوءاستفاده از نام و موقعیت اجتماعی امام (ع) در جامعه باشد. این دستور، بر اساس یک سلسله ملاحظات و مسائل سیاسی و اجتماعی صادر شد و می‌توان حدس زد که این فرمان، برای نظارت بر ازدواج دختران امام (ع)، باعث شد که حضرت امام رضا (ع) درباره ازدواج خواهرانشان و به‌ویژه، حضرت فاطمه معصومه (س) که جایگاهی فوق‌العاده در میان فرزندان امام موسی کاظم (ع) داشت، با دقت بیشتری عمل کنند و همین مسئله، می‌تواند به عنوان دلیل تجرد کریمه اهل‌بیت (س) موردتوجه قرار گیرد. طبق وصیت امام هفتم (ع)، تنها کسی که می‌تواند تشخیص دهد که ازدواج دختران امام (ع) به مصلحت هست یا خیر، امام رضا (ع) است و لابد، درمورد حضرت معصومه (س)، ملاحظات خاصی وجود داشت که بنابر نظر و صلاحدید امام (ع) حتی بر دستور اکید ازدواج نیز، در آن مقطع، غلبه می‌کرد. بنابراین، باید در بررسی مسئله تجرّد حضرت معصومه (س)، مسئله مهم و بسیار راهبردی شرایط پیچیده سیاسی آن روزگار که خود مجالی دیگر برای بررسی می‌طلبد و همچنین، ملاحظات و صلاحدید امام رضا (ع) را موردتوجه قرار دهیم و بر اساس این موارد، به دیدگاه احتمالی در این زمینه نزدیک شویم.
درباره فضیلت زیارت حضرت معصومه (س) روایات و احادیث متعددی وارد شده‌است؛ لطفا دراین‌باره نیز، مطالبی را برای خوانندگان ما ارائه بفرمایید.
درمورد فضیلت زیارت حضرت فاطمه معصومه (س) احادیث معتبر، با سند‌های مختلفی از امامان (ع) وارد شده است که در این‌جا برای نمونه، به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنم. دانشمند بزرگ شیعه، جعفربن محمدبن قولویه قمی (درگذشته به سال ۳۶۷ ق) در کتاب «کامل الزیارات»، روایتی را از علی بن حسین بن بابویه قمی، پدر شیخ صدوق و مشهور به «شیخ القمیین»، که از چهره‌های شاخص و برجسته شیعه و فقهای مشهور مکتب اهل‌بیت (ع) است، نقل می‌کند که وقتی سعد بن سعد اشعری قمی از امام رضا (ع) درباره فضیلت زیارت مرقد مطهر خواهر گرامی ایشان پرسید، امام رضا (ع) فرمود: «من زار‌ها فله الجنه»، پاداش کسی که ایشان را زیارت کند، بهشت خواهد بود. نویسنده کتاب ارجمند «کامل الزیارات» روایت دیگری را هم در فضیلت زیارت مرقد شریف حضرت فاطمه معصومه (س)، از طریق احمدبن ادریس، از امام جواد (ع) نقل کرده است که می‌فرماید: «من زار قبر عمّتی بقم، فله الجنه»، هرکس قبر عمه مرا در شهر قم زیارت کند، بهشت از آن اوست. روایت دیگری نیز از امام صادق (ع) نقل شده است که ایشان فرموده است: فرزندی از فرزندان من به نام فاطمه معصومه (س) در قم به خاک سپرده خواهد شد که زیارت مرقد او ثواب فراوانی دارد. با توجه به روایات فراوانی که از معصومان (ع) به دست ما رسیده است و خوشبختانه تعداد زیادی از آن‌ها دارای سند معتبر هستند، درمی‌یابیم که تشرف به زیارت حضرت فاطمه معصومه (س) از بهترین اعمال بوده و به زائر مرقد مطهر ایشان وعده بهشت داده شده است.
