تعزیه، پرده خوانی، نقالی، شبیه خوانی، ذکر خوانی، مقتل خوانی، روضه خوانی، مناجات خوانی، بسم الله خوانی، نعت خوانی، منقبت خوانی و ... از انواع هنرهای دیرپای آیینی و مذهبی ایران زمین بوده است، چه زمانی که اسلام وارد ایران زمین شده و چه پیش از آن تا به حال مردم علاقه مند زیادی را جذب خود کرده و می کند.
اخبار فرهنگ و هنر- بیشتر این هنرها در ماه های محرم و صفر و ماه مبارک رمضان نمود خوبی پیدا می کنند چرا که در موضوعات شهادت ائمه (ع)، میلاد ائمه(ع) و حتی در حوزه مورد علاقه ایرانیان باستان تاکنون شاهنامه خوانی فردوسی بزرگ مورد توجه بوده و هست و هر ساله نقالان زیادی درباره شاهنامه و آیین های مذهبی اسلام تربیت می شوند.
مرشد محسن میرزاعلی فرزند استاد میرزاعلی معروف و پیشکسوت از دوران کودکی در دستگاه امام حسین(ع) نقالی و تعزیه خوانی کرده است او و خاندانش عمرشان را پای هنر و آیینی مذهبی گذاشتند. میرزاعلی معتقد است که امروزه آیین ها و هنرهای مذهبی از بین نرفته و بین مردم ساری و جاری است چرا که مردم با آنها ارتباط دارند و مردم اهل بیتشان را دوست دارند.
محسن میرزاعلی فرزند مرشد حسن میرزاعلی ، رئیس دفتر تعزیه و هنرهای آیینی حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی است. وی در ماه مبارک رمضان امسال که به دلیل کرونا امکان فعالیت های حضوری و مخاطب زنده روی صحنه تعزیه و نقالی را کسی تجربه نمی کند ، برنامه های ویژه ای را درحوزه هنری تدارک دیده اند از جشنواره نقشا برای شاهنامه فردوسی تا تعزیه های شبانه زنده اینترنتی در تالار اندیشه حوزه هنری که درباره همه آنها با فارس به گفت وگو نشسته است.
*آقای میرزاعلی سه ماه تعطیلی تئاتر و فعالیت های نمایشی چه تأثیری بر فعالیت شما هم داخل و هم خارج از حوزه هنری گذاشته است؟
ببینید درست است که کرونا نقاط منفی زیادی از بیماری و داغدار کردن هم وطنان و پیامدهای منفی دیگر در جامعه ما و دیگر جوامع داشته است به ویژه برای ما که فرهنگ سنتی تری برای رفت و آمد در دوران نوروز تا دیگر وقت ها مثل ماه مبارک رمضان داریم، اما نقطه مثبتش این بود که قدری ترمز زندگی عجله ای ما را کشید تا قدری به خانه و خانواده و فرصت های تنهایی و مطالعاتی و دنیای مجازی بیشتر بپردازیم همه اینها برای شخص خود من که تجربه خوبی بود البته همان نقاط منفی که خدمتتان عرض کردم برای من هم وجود داشت.
با اینحال ما در مرکز هنرهای نمایشی حوزه هنری بیکار ننشستیم بلکه دست به اقدام زدیم تا کاری انجام دهیم با اینکه نه وزارت فرهنگ و ارشاد و نه مرکز و نهاد دیگری از ما برای فعالیت هایمان در ایام کرونا حمایتی نکرد. در این مدت پویش نقالی در خانه را با عنوان «شب نشانی» راه اندازی کردیم و از دختر و پسر و پیر و جوان دعوت کردیم تا برای ما نقالی کنند.
هر نقال در فضای مجازی پنج نقل هفت تا ده دقیقه ای را می توانست اجرا کند و آن را برای ما بفرستد. این یک اتفاق خیلی بزرگ در زمینه نقالی برای ما بود.
*این جدای از جشنواره نقالی شاهنامه «نقشا» است؟
بله ، نخستین دوره جشنواره نقالی و شاهنامه خوانی «نقشا» یک طرح دیگر است که در آن هم در نوع خود در سطح کشور بی نظیر بود و تا به حال اتفاق نیافتاده است. البته قبل تر در جشنواره ایینی سنتی چنینی چیزی برای نقالی شاهنامه خوانی داشتیم اما اینکه یک جشنواره مجزا برای شاهنامه داشته باشیم، تا به حال اتفاق نیافتاده بود ما حتی شرکت کننده خارج از ایران را هم می پذیریم.
یکی از ویژگی های این جشنواره در نظر گرفتن توانایی های منحصر به فرد بانوان و آقایان شرکت کننده است یعنی براساس صدا، ظرفیت بدنی و نوع اجرا آنها را از هم تفکیک میکنیم. بین هر جنسیت کودک، نوجوان و بزرگسال از نقال تا شاهنامه خوان؛ رتبه های اول تا سوم خواهیم داشت البته بخش کودک به دلیل در نظر گرفتن روحیه بچه ها، ارزشیابی رتبه اول تا سوم ندارد.
*هدفتان از برپایی این جشنواره چه بود؟
رک و راست ما می خواستیم شاهنامه ها از روی طاقچه ها پایین بیاید یا اینکه برخی بروند و شاهنامه بخرند. رویکرد ما این بود که خانواده ها را درگیر شعر و کتاب کنیم تا برای ما فیلم بفرستند و ما هم براساس نفرات برتر به آنها جایزه بدهیم.
موضوعات مد نظرمان شاهنامه و نهج البلاغه، شاهنامه و قرآن مجید، شاهنامه و تربیت دینی، شاهنامه و میهن دوستی، شاهنامه و خردورزی، شاهنامه و یزدان پرستی و ... است براساس این موضوعات ما برمبنای اجراهای آیینی کهن نقالی و شاهنامه خوانی با گویش های بومی و محلی اقوام لر، کورد، بختیاری، شیرازی و بلوچ، کرمانی و سیستان و بلوچستانی و ... فیلم دریافت میکنیم.
اختتامیه جشنواره نقشا بر سر مزار فردوسی بزرگ مقارن با بیست و پنجم اردیبهشت ماه که مصادف با ایام شب های قدر هم شده است، در طوس برگزار خواهد شد.
یک شخص دانشمند مصری در جایی گفته بو که اگر ما شخصی مثل فردوسی بزرگ را در کشورمان داشتیم، امروز به زبان آفریقایی خودمان صحبت میکردیم حال ما ایرانیان باید به نگین درخشان فردوسی و کتاب سترگش شاهنامه ببالیم برای اینکه به زبان شیرین فارسی خود صحبت میکنیم و این را مدیون اندیشه ها، زحمات و تفکرات فردوسی هستیم.
*بسیار خوب. شاهد هستیم که در این شب ها در تالار اندیشه حوزه هنری تعزیه هایی زنده با مخاطبان فضای مجازی در حال برگزاری است لطفا بفرمایید چطور شد این طرح را عملی کردید و به چه صورت در حال برگزاری است؟
بله نخستین سوگواره «شبیه علی» با همت دفتر تعزیه و نمایش های آیینی حوزه هنری این روزها در حال برگزاری در تالار اندیشه است. در روزهایی که کرونا خیلی ها را خانه نشین کرده و مردم به ویژه در ایام شب های قدر علاقه مند شنیدن و دیدن تعزیه هستند ما آنها را بی نصیب نگذاشته ایم و به لطف الهی سوگواره ای را برنامه ریزی کرده و راه انداخته ایم.
ما برای برپایی این سوگواره از بهترین های شبیه خوانی و تعزیه خوانی استفاده کرده و پتانسیل های خوبی را در تعزیه مورد توجه قرار دادیم از نوازنده تا اولیا خان و اشقیا خان که د رهفت شب از 21 تا 27 اردیبهشت ماه فعال شده اند. این مراسم ها به صورت زنده هر شب از طریق فضاهای اینستاگرام، آپارات، آپارات حوزه هنری و آوای فاطمی و هیئت آن لاین برای مردم پخش می شوند.
شاید باورش سخت باشد اما ما از همان شب اول بیش از یازده هزار مخاطب داشتیم بعد این در شب های بعد بیشتر شد تا اینکه بعد از سه شب بیش از 15 هزار مخاطب داریم همین نشان از علاقه مردم به تعزیه و هنرهای آیینی دارد هم اینکه یک نوع آمار برای ما محسوب می شود که خیلی خوشحال کننده اس
مجالس تعزیه ما در این شب ها شامل تعزیه حضرت مسلم، تعزیه دو طفلان مسلم، تعزیه شهادت حضرت عباس(ع)، تعزیه شهادت حضرت علی(ع) ، تعزیه بازار شام و عمر بن عبدود است که اینها همه به نوعی با هم پل ارتباطی دارند. علت انتخاب این تعزیه ها هم این بود که ما نسبتی با اتفاقات روز پیدا کردیم مثلا برای تعزیه حضرت مسلم یادی و قدردانی از سردار شهید حاج قاسم سلیمانی پیش از آغاز تعزیه در مراسم داشتیم و شب اول را به سردار شهیدمان تقدیم کردیم و تلاش داریم هر شب را نیز به یکی از بزرگانمان تقدیم کنیم.
اتفاق دیگری که در سوگواره شبیه علی رقم زدیم این است که هر شب از تعدادی از پیشکسوتان تعزیه تجلیل می کنیم یعنی کرونا باعث نشده ما هنرمندانمان را فراموش کنیم به این صورت که پیش از شروع تعزیه به صورت لایو با یکی از پیشکسوتان گفت و گویی ترتیب می دادیم و سپس با حضور کوروش زارعی مدیرکل هنرهای نمایشی از آنها تجلیل می کردیم و سپس تعزیه شروع می شد.
تا به حال ما سه تجلیل از سه پیشکسوت عرصه تعزیه محمد بخشی نیا، استاد علی قوی دل و استاد رضا لنکرانی داشتیم و برای شب های بعد هم این اتفاق خواهد افتاد.
*آقای میرزاعلی درباره هنرهای مذهبی ، آیینی که از قدیم مردم ایران بدان ها علاقه داشتند تا شهادت امام علی(ع) که الان در آستانه اش قرار داریم برایمان بگویید چقدر در این زمینه کار شده است؟
ببینید در زمینه هنرهای آیینی ما تعزیه، نقالی، قصه گویی، ذکر خوانی، پرده خوانی، مقتل خوانی، روضه خوانی، مناجات خوانی، بسم الله خوانی، حمدخوانی و ... را از قدیم تا امروز داشته ایم و یک پکیج کامل همه شان هستند که مردم از قدیم همه را دوست داشتند امروزه هم وجود دارند منتها خیلی هنرهای دیگر هستند که از بین رفته اند ، اینهایی که اشاره کردم هنوز جاری و ساری هستند و ما با آنها ارتباط داریم و مردم به دلیل علاقه به اهل بیت(ع) و بزرگانی چون فردوسی هنوز آنها را دوست دارند.
از بین همه این هنرهایی آیینی شاید آنچه باعث شده مردم بیشتر به سمت تعزیه و نقالی بیایند ، حضرت علی(ع) و ماجراهای کربلا و امام حسین(ع) هستند که اینها را ویژه تر کرده است چرا که موضوعات بیشتر با درس های بیشتری را دارند که در زندگی مردم جریان دارند البته سایر ائمه(ع) هم سبک زندگی شان در زندگی ما جاری است منتها درسی که مثلا ما از قیام عاشورا گرفته ایم اینکه امام حسین(ع) در برابر ظلم چگونه ایستاد و چگونه مظلومانه به شهادت رسید، برای همه طور دیگری است و در خون و رگ ایرانیان جریان دارد.
به هرحال همه ائمه (ع) ما سرچشمه شان به حضرت علی(ع) می رسد و او هم از حضرت رسول(ص) نشأت می گیرد سیره زندگی او، بخش های حماسی زندگی ایشان، ابیات و اشعاری که درباره او سروده شده و ...همه موضوع هنرهای آیینی است. الان در عرصه نقالی و تعزیه بیش از همه هنرها فعالی هستیم چرا که پررنگ تر در زندگی مردم شده و جایگاهی پیدا کرده است.
*قرار بود یک خانه نقالان تشکیل شود، این اتفاق نیافتاد؟
خیر، قرار بود در سازمان فرهنگی هنری این اتفاق بیافتد که نیافتاد ولی الان حوزه هنری پرقدرت در این عرصه ورود کرده که دیگر نیازی به این خانه نقالان شاید نباشد.
در حال حال نقل درباره علی (ع) شاه مردان آنقدر وسیع و اقیانوسشان آنقدر بیکران است که در نهج البلاغه خطبه به خطبه پیام هایشان شیرین و دوست داشتنی است از جنگ و دلاوری تا تفکر، شجاعت، غیرت، افتادگی و دستگیری نیازمندان همه را دربر میگیرد و همه ابعاد وجود او را زیبا می کند.
در نهایت درباره آقاجانمان علی(ع) یک نقل می گویم و خلاصه می کنم:
جان را به یک اشاره مسخّر کند علی!
دل را به یک نظاره منوّر کند علی!
ایجاد گل ز شعلۀ آذر کند علی!
یک لحظه سیر عالم اکبر کند علی!
بر کائنات جود مکرّر کند علی!
***
افلاک را مهار کند با نظاره‌ای
بی‌مهر او به چرخ نتابد ستاره‌ای
نبود به دهر منقبتش را شماره‌ای
ابلیس را به بند کشد با اشاره‌ای
یک لحظه گر اشاره به قنبر کند علی!
***
پیغمبری نبوده بدون ارادتش
کعبه هنوز فخر کند بر ولادتش
مسجد هنوز شاهد شوق شهادتش
پروردگار فخر کند بر عبادتش
چون بندگی به خالق داور کند علی!
***
او ناخداست کشتی لیل و نهار را
فرمان دهد هماره خزان و بهار را
تقسیم کرده روز ازل خلد و نار را
نبوَد عجب که خلق خداوندگار را
با یک نگاه خویش ابوذر کند علی!
***
هر جا خدا خداست علی هم بوَد امیر
خورشید را توان کشد از آسمان به زیر
از بس که بود دیو هوا در کفش اسیر
حتی شکم ز نان جوین هم نکرد سیر
با آنکه سنگ را در و گوهر کند علی
