جواد بهروزفخر(پژوهشگر تاریخ شفاهی): رهبر معظم انقلاب در مراسم افطاری هفدهم ماه مبارک رمضان امسال(22 خرداد ماه) در جمع مسئولین و کارگزاران نظام جمهوری اسلامی، طی سخنان مبسوطی به موضوع هویت ملی و ارتباط آن با منافع ملی پرداختند. ایشان در فرازی از سخنان خود در تبیین نسبت منافع ملی با هویت ملی فرمودند:
«منافع ملی بایستی با هویت ملی تطبیق داده بشود، نه اینکه هویت ملی تابع منافع ملی قرار بگیرد که قهراً منافع تخیلی است. اینکه یک نفری بیاید بگوید که «ما از فرق سر تا ناخن پا باید فرنگی بشویم تا اینکه بتوانیم پیشرفت کنیم، ترقی کنیم»، این همان پامال کردن هویت ملی است. یعنی به یک ملتی با سابقه تاریخی، با فرهنگ غنی و قوی، با این همه اعتقادات، با این همه سرمایه‌های گوناگون معنوی می‌گویند «شما بیایید همه چیزتان را رها کنید، بریزید دور، از فرق سر تا ناخن پا بشوید غربی، تا آن وقت بتوانید پیشرفت کنید». یعنی یک منافعی را تصویر می‌کنند و ترسیم می‌کنند برای ملت که لازمه‌اش جدا شدن از هویت ملی است؛ این همان بی‌هویت کردن ملت و بی‌موجودیت کردن ملت است...».
*ارتباط هویت ملی با منافع ملی
البته برای اولین بار نیست که حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در خصوص هویت ملی مطالبی را بیان داشته‌اند، اما آنچه که این‌بار بر اهمیت این موضوع افزوده است، تعریف ارتباط هویت ملی با منافع ملی از سوی ایشان است. با توجه این مهم، این یادداشت سعی دارد با محور قرار دادن بیانات اخیر رهبر معظم انقلاب در این خصوص، نسبت «هویت ملی با تمدن نوین اسلامی» را مورد کنکاش و بررسی قراردهد.
«هویت» لفظ عربی است که از کلمه هو (او) گرفته شده و به معنی حقیقت(شی) یا شخصیت(ذاتی) و وجود چیزی گفته می‌شود. یا به عبارت دیگر هویت به معنی مساوی بودن با محتوای آنست که شی در اثر آن ماهیت ثابت واحد پیدا می‌کند و در اصطلاح جامعه‌شناسی هویت عبارت از حقیقت اشیاء یا اشخاص است که توصیف شده به صفات ذاتی و جوهری که در حقیقت سازنده شخصیت افراد، خانواده‌ها، اقوام و ملت‌ها است. هویت ریشه تاریخی داشته و وقتی منطقی پنداشته می‌شود که تعبیر روشن، جامع و تمدنی از آن صورت گیرد، آن هم به این معنی که در کلمه هویت باید موضوعات فرهنگی و قضایای جدید بیان شود و تنها تقلید گذشته نباشد. بلکه تعبیری باشد که با در نظرداشت تغییرات و واقیعت‌های ملی و بین‌المللی دیده شده و بیانگر آن باشد که هویت یک امر ثابت نبوده عناصر تغییر یابنده غنایی در آن وجود دارد که در دراز مدت توانمندی ثبات را پیدا می‌کند .هویت به مرور زمان در طول تاریخ شکل می‌گیرد و خصوصیات جوهری خود را حفظ می‌کند. مطالب و موضوعات جدیدی را گرفته وگاهی برحسب ضرورت اشکال آن را تغییر می‌دهد.
واژه «هویت» با کنار واژه «ملی» مفهوم جدیدی را می‌سازد به نام «هویت ملی» که باید ببینیم تعریف آن چیست؟ هویت ملی عبارت از وابستگی و تعلق خاطر یک فرد و یا یک جامعه به یک کُل و کلان است که از آن به عنوان ملت نام برده می‌شود. جغرافیای مشترک، نظام سیاسی مشترک، ساختار اقتصادی مشترک، تاریخ مشترک، فرهنگ مشترک، منافع و زبان مشترک، مؤلفه‌های هویت ملی در یک ملت در یک کشور تلقی می‌شود. این اشتراکات برای ساکنان و شهروندان کشور، روح مشترک ملی ایجاد می‌کند و روابط آنها علیرغم ناهمگونی‌های اجتماعی و فرهنگی در پرتو این روح مشترک شکل می‌گیرد. هویت ملی، هویت شهروندی است. هویت ملی با اندیشه سیاسی باورمند به هویت شهروندی در یک کشور شکل می‌گیرد، هویت ملی در یک کشور بین شهروندانش، مسئولیت و علایق شدید ملی ایجاد می‌کند و بر عکس، ابهام و تردید در هویت ملی، از تعهد، علاقه و احساس وطن‌دوستی و مسئولیت‌پذیری می‌کاهد. هویت ملی، حلقۀ وصل تمام گروه‌های مختلف قومی و فرهنگی در یک کشور است.
*منافع ملی آن وقتی منافع ملی هستند که با هویت انقلابی ملت ایران در تعارض نباشند
پس از تعریفی که از مفهوم هویت ملی به دست آمد، به نظر می‌رسد باید این نکته را مورد توجه قرار داد که طی چند دهه اخیر مفهومی به نام «هویت جهانی» و «جهانی‌شدن» هویت ملی جوامع مختلف را در جهان مورد چالش و تهاجم قرار داده است. اما در مقابل این تهاجم که از سوی تمدن غرب رهبری می‌شود، بیداری و واکنشی با محوریت انقلاب اسلامی و به مرکزیت جمهوری اسلامی به وجود آمده که به دنبال تشخص نوین و ویژه‌ای است که بتواند در مواجه با این تهاجم که به صورت فرهنگ‌سازی‌های دهه‌های اخیر غرب جلوه نموده است، به خود به عنوان یک ملت و کشور اسلامی هویتی ممتاز ببخشد و منافع ملی خود را در ارتباط با آن باز تعریف نماید. رهبر انقلاب در این خصوص می‌فرمایند: «یکی از کارهای بزرگ انقلاب اسلامی همین است که یک هویتی برای ملت تعریف کرد و بر آن پافشاری کرد؛ منافع ملی را براساس آن استخراج کرد و استنباط کرد و ترسیم کرد و تصدیق کرد و دنبال کرد».(بیانات در تاریخ 22/3/1396)
رهبر انقلاب در همین دیدار با اشاره به سه عنصر اصلی اسلامی بودن، عمق تاریخی و انقلابی بودن، تعریف بیشتری از هویت ملی ارائه می‌دهند: «خب می‌گوییم هویت ملت ایران؛ این هویت چیست؟ هویت ملی ما چه جوری تعریف می‌شود؟ ما ملتی هستیم مسلمان، ریشه‌دار در تاریخ و انقلابی؛ این هویت ما است. مسلمانی ما، عمق تاریخی ما، و انقلابی بودن ما سه عنصر اصلی است که هویت ملّت ما را تشکیل می‌دهد. این سه را نباید از نظر دور بداریم». (بیانات در تاریخ 22/3/1396)
ایشان با تأکید بر اینکه نباید به بهانه‌های واهی هویت ملی فدای منافع ملی شود، با اشاره به سابقه تاریخی این موضوع فرمودند: «آن نکته اساسی که مورد نظر بنده است و می‌خواهم عرض بکنم، این است که منافع ملی آن وقتی منافع ملی هستند که با هویت ملی ملت ایران، با هویت انقلابی ملت ایران در تعارض نباشند. آن وقتی منافع واقعاً منافع ملی هستند که با هویت ملت در تعارض نباشند، والا آنجایی که ما چیزی را به‌عنوان منافع ملی در نظر می‌گیریم لکن هویت ملی را پایمال می‌کنیم، قطعاً اشتباه کرده‌ایم، این منافع ملی نیست؛ این چیزی است که از دوران مشروطه تا قبل از انقلاب، متأسفانه سرنوشت همیشگی کشور ما بوده؛ هویت ملی را زیر پا لگدمال کردند. البته از قبل از دوران پهلوی، از اواخر دوران قاجار، این حالت پیش آمده. هویت ملی همیشه پامال چیزهایی شده است که به‌عنوان منافع ملت ایران به نظر مدیران و تصمیم‌گیران و تصمیم‌سازان می‌رسیده و اجرا می‌کردند؛ این یعنی معکوس کردن نسبت». (بیانات در تاریخ 22/3/1396)
از منظر رهبر انقلاب این هویت ممتاز ملی که منافع ملی ذیل آن تعریف می‌گردد را با توجه به پشتوانه تاریخی فرهنگی اسلام می‌توان در قالب یک مفهوم جدید با عنوان «تمدن نوین اسلامی» به عنوان یک آرمان و هدف کلان که وقوع انقلاب اسلامی اولین مرحله آن است، تببین شده و استقرار و بقای آن را تضمین گردد: «کسانی که در گذشته نه چندان دور آیه یأس میخواندند و نه تنها اسلام و مسلمین بلکه اساس معنویت و دینداری را در برابر هجوم تمدن غرب، از دست رفته میپنداشتند، امروز سر بر افراشتن اسلام و تجدید حیات قرآن و اسلام، و متقابلًا ضعف و زوال تدریجی آن مهاجمان را به چشم میبینند. و با زبان و دل تصدیق می‌کنند. من با اطمینان کامل میگویم: این هنوز آغاز کار است، و تحقق کامل وعده الهی یعنی پیروزی حق بر باطل و بازسازی امت قرآن و تمدن نوین اسلامی در راه است... نشانه این وعده تخلفناپذیر در اولین و مهمترین مرحله، پیروزی انقلاب اسلامی در ایران و بنای بلندآوازه نظام اسلامی بود که ایران را به پایگاه مستحکمی برای اندیشه حاکمیت و تمدن اسلامی تبدیل کرد. سر بر آوردن این پدیده معجزآسا، درست در اوج هیاهوی مادیگری و اسلامستیزیِ چپ و راست فکری و سیاسی و آنگاه مقاومت و استحکام آن در برابر ضربات سیاسی و نظامی و اقتصادی و تبلیغاتی که از همه سو نواخته میشد، در دنیای اسلام امیدی تازه برانگیخت و شوری در دلها پدید آورد. هرچه زمان گذشته، این استحکام- به حول و قوهی الهی- بیشتر و آن امید ریشهدارتر شده است. در طول سه دههای که بر این ماجرا میگذرد، خاورمیانه و کشورهای مسلمان آسیا و آفریقا، صحنه این هماوردی پیروزمندانه است».(بیانات در تاریخ 17/9/1387)
رهبر انقلاب در این بیان با ابداع مفهوم جدیدی با عنوان «تمدن نوین اسلامی» و مرتبط کردن آن با «انقلاب اسلامی»، به شایستگی توانسته‌اند هویت ملی ایرانی را به تاریخ و فرهنگ غنی اسلامی پیوند زده و به آن عمق و اعتبار بیشتری بخشند. از این منظر با طرح «تمدن نوین اسلامی» به عنوان آرمان و هدف غایی انقلاب اسلام ایران، شاهد دو رویکرد و کارکرد خواهیم بود؛ اول آنکه می‌توان هویت ملیِ ایرانی را با پیوندی که با عقبه فرهنگی تاریخی اسلام به عنوان یک تمدن بزرگ برقرار می‌کند بیشتر مورد توجه و دقت قرار داد و تاثیر اسلام و به خصوص تشیع به عنوان عاملی که موجب انسجام و تقویت هویت ملی شده است را بهتر مطالعه و بررسی کرد. دیگر اینکه با افزوده شدن مفهوم «نوین» به عبارت «تمدن اسلامی»، و جعل مفهوم «تمدن نوین اسلامی»، هویت ملی در چهارچوب جمهوری اسلامی ایران، ضمن حفظ ماهیت و محتوای فرهنگی تاریخی خود که مبتنی بر اسلام شیعی است، طی یک فرایند پیش‌رونده و پویا، تحرکی را به خود ببیند که نتیجه آن منجر به پیشرفت و تعالی هرچه بیشتر کشور شود.
رهبر معظم انقلاب در خصوص اهتمام برای تحقق و ایجاد تمدن نوین اسلامی به عنوان آرمان و هدف اصلی جمهوری اسلامی تأکید زیادی به مسئولان ارشد نظام دارند: «آنچه ما تصور می‌کنیم که وظیفه ما است، وظیفه مجموعه مسئولان کشور است، وظیفه دولت جمهوری اسلامی است، این است که این سه مؤلفه بزرگ را برای همه تصمیم‌گیری‌ها و همه اقدام‌ها در نظر داشته باشد: مؤلفه اوّل عبارت است از آرمان‌ها و اهداف نظام جمهوری اسلامی؛ که این اهداف و آرمان‌ها مطلقاً نبایستی از نظر دور بشود؛ که آرمان نظام جمهوری اسلامی را می‌شود در جمله‌ی کوتاه «ایجاد تمدن اسلامی» خلاصه کرد. تمدن اسلامی یعنی آن فضایی که انسان در آن فضا از لحاظ معنوی و از لحاظ مادی می‌تواند رشد کند و به غایات مطلوبی که خدای متعال او را برای آن غایات خلق کرده است برسد؛ زندگی خوبی داشته باشد، زندگی عزتمندی داشته باشد، انسان عزیز، انسان دارای قدرت، دارای اراده، دارای ابتکار، دارای سازندگیِ جهان طبیعت؛ تمدّن اسلامی یعنی این؛ هدف نظام جمهوری اسلامی و آرمان نظام جمهوری اسلامی این است».(بیانات در تاریخ 14/6/1392)
نتیجه اینکه با بازخوانی کوتاه بیانات رهبر معظم انقلاب حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در این یادداشت، در می‌یابیم که «هویت اسلامی» و «تمدن نوین اسلامی» با هم دارای یک نسبت و ارتباط مستقیم هستند، یعنی هر چقدر بتوانیم در مسیر تحقق تمدن نوین اسلامی پیش برویم به همان نسبت به تقویت و استحکام هویت ملی کمک کرده‌ایم و از سوی دیگر هر چقدر هم بر تقویت هویت ملی و عناصر سازنده‌ی آن از جمله اسلام و انقلاب و اهداف بلند آن پافشاری کنیم در مسیر تحقق تمدن نوین اسلامی گامی رو به جلو برداشته‌ایم. یعنی هر یک از این دو بر دیگری بازخورد مثبت دارد. نکته‌ای که در این خصوص نباید فراموش شود این است که همیشه باید منافع ملی هم‌راستا با هویت ملی و تحقق هدف انقلاب اسلامی یعنی تمدن‌سازی اسلامی تعریف شود و بین آنها هیچ گونه تعارض و تقابلی وجود نداشته باشد.
