سال‌هاست که سرعت و میزان تکنولوژی‌های جدید به حدی رسیده که ما حتی نمی‌توانیم پیش‌بینی کنیم فردا چه فناوری‌های جدیدی به بازار خواهد آمد؛ از وسایل ارتباطی گرفته تا تازه‌های فضای مجازی.
اما اینکه چه اندازه این فناوری‌ها برای ما واقعاً کاربرد دارند، زندگی و رضایت ما را افزایش داده‌اند و حتی در حوزه علمی تا چه میزان تحقیقات و پژوهش‌های ارائه شده در فضاهای مجازی ما را به آن علم‌آموزی واقعی می‌رسانند، مبحثی است که بین اندیشمندان و صاحب‌نظران عرصه‌های مختلف اجتماعی و علمی مورد توافق نیست. در زمان‌های دور دانش آموزان و دانشجویان در محضر اساتید و با دود چراغ آنها عالم می‌شدند اما امروز با چند کلیک بر صفحه مانیتور شخصی‌شان کلاس‌های درس مجازی را شرکت می‌کنند.
در این گزارش نظرات برخی اساتید علوم انسانی را در حوزه کاربرد تکنولوژی به طور عام و استفاده از مباحث فضاهای مجازی و اینترنتی در تحقیقات علمی به طور خاص مورد بررسی قرار دهیم:
دنیای تکنیکی امروز، علوم فست‌فودی می‌طلبد
غلامحسین ابراهیمی‌دینانی، (چهره ماندگار فلسفه ایران): تکنیک با سرعت همراه است امروز حوصله بشر کم شده است. بشر در دوران گذشته ساعت‌ها صرف می‌کرد که غذا درست کند اما امروزه با فست فودها، سریع غذا درست می‌کنند. جوان امروزی از موضوعی ناراحت است و سؤالی دارد اما جواب فوری می‌خواهد!
در این دنیای فست فودی نمی‌توان علم تولید کرد، جوان امروز کار دارد و حوصله ندارد فقط سؤال می‌کند و می خواهد جواب بشنود و برود، و اصلاً فرصت فکر کردن ندارد. نمی‌خواهم از تکنولوژی انتقاد کنم چرا که با این انتقاد مشکلی حل نمیشود، باید به گونه‌ای با تکنولوژی کنار بیاییم، باید آن را شناخت، با بد و بیراه و ناسزا گفتن مشکل حل میشود.
تمام دنیای امروز در تکنیک است، نمی‌توان بدون تکنیک نفس کشید. بنابراین راه مقابله با تکنولوژی بد و بیراه گفتن و ناسزا گفتن نیست. باید راه حل را تشخیص دهیم و فکر کنیم که بشر باید چه مقابله‌ای با تکنولوژی بکند و چگونه می‌توان با آن کنار آمد چرا که قرار است تکنولوژی ما را به جایی ببرد نه اینکه ما را معلق در زمین و آسمان نگه دارد، این معلق گذاشتن بشر خطرناک است. خطراتی از جمله جنگ جهانی سومی از تکنولوژی نشأت می‌گیرد اما بازهم می‌گویم راه مقابله با آن، رها کردن و ناسزا گفتن نیست. باید سعی کرد که آن را بشناسیم. متأسفانه این سعی انجام نمیشود.
تکنولوژی بدون حکمت خلأ بزرگی است
غلامرضا اعوانی (عضو فرهنگستان علوم ایران و چهره ماندگار فلسفه): مهمترین نکته در توجه به تکنولوژی بحث حکمت است، خیلی‌ها علم دارند اما حکمت خیر! علوم و دین به معنای حکمت است البته نه هر تفسیری از دین. در بعضی از تفاسیر دین به محیط زیست آسیب رسیده است و یا دین با تفسیر غلط متهم به آسیب به زمین شده است. آیا فلسفه ما را از مسئله تخریب محیط زیست نجات میدهد؟ فلاسفه تلاش کردند وحدت حکمت به وجود بیاورند. حکمت یعنی علم، ولی علم بدون حکمت تبدیل به تکنولوژی و قدرت میشود که این خلأ بزرگی محسوب است.
بحران‌های امروز بشریت چگونه حل میشود؟
آیت‌الله سیدمصطفی محقق داماد (عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی): نگاه اومانیستی در عصر جدید و ارتباط این مبنای فلسفی با نقش علوم و تکنولوژی جهان امروز راز اصلی بحران‌های امروز بشریت است تنها راه برون رفت ازاین بحران‌ها،تحول مبنایی در تربیت اخلاقی بشر و تحول فکری و نیز نگاه به ساختار علوم معاصر است.
تکنولوژی و پیشرفت این روزها شتاب زیادی گرفته است اما باید اینجا پرسید که آیا این پیشرفت می‌تواند اخلاق را هم تغییر دهد، هر چه شاهد پیشرفت تکنولوژی باشیم اصول و قواعد انسانی و اخلاقی را نمی‌توان دستکاری کرد. خوبی و بدی در دل می‌نشیند و دل بشر می‌تواند، بگوید که چه چیز بد و چه چیز خوب است.
تکنولوژی جدید یک ضرورت است نه یک انتخاب!
حجت‌الاسلام نجف لک‌زایی، (رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی): استفاده از فناوری‌های نوین در امور پژوهشی امروز یک ضرورت است نه یک انتخاب! بنده شخصاً تا جایی که امکان داشته باشد از منابع موجود در فضای اطلاع رسانی نوین البته به شرط اعتماد به منبع و سازمان تولید کننده، استفاده می‌کنم.
فهم نادرستی از فناوری‌های نوین داریم
کریم مجتهدی، (چهره ماندگار فلسفه): آن چیزی که در این حوزه در ایران باید مطرح شود فهم نادرست از فناوری‌های رایج است زمانی که ما راجع به مصرف فناوری به معنای درست کلمه بحث کنیم مبحث فرق می‌کند وگرنه با خود فناوری کسی مشکلی ندارد، بنابراین در ایران کمی مباحث تحریف میشود.
در هر صورت اینترنت می‌تواند به ما کمک کند چرا که بلافاصله مطالب و مباحث فکری و تحقیقی را در اختیارمان قرار میدهد اما در انتها اینکه شخصی بدون تعمق واقعی بخواهد صرفا ماشین وار از این اطلاعات استفاده کند و تصور کند که دانشمند شده، غلط است! همچنین باید صلاحیت استفاده ازاین فناوری‌ها را یک محقق هم داشته باشد تا استفاده از آنها صحیح صورت بگیرد.
البته این را هم اضافه کنم که برخی از این فناوری‌ها دانشجویان ما را سطحی هم کرده است بنده زمانی که تدریس می‌کردم به دانشجویان تکلیف پژوهشی می‌دادم و مشاهده می‌کردم که برخی از آنها بدون هیچ دقتی از رایانه متون را استخراج می‌کنند و تحویل من می‌دهند بنابراین اگر سوالی هم از او می‌پرسم نمی‌توانست پاسخ دهد، این خود آفتی برای پژوهشگران است.
منابع مکتوب را به مجازی ترجیح می‌دهم
اسماعیل منصوری لاریجانی، (استاد فلسفه و عرفان دانشگاه اهل بیت): تکنولوژی‌های ارتباطی خوب هستند اما آفاتی هم در سطح پژوهش و تحقیقات دارند همین سهل الوصول کردن دسترسی اطلاعات به محققان باعث میشود که پژوهشگران به کارهای میدانی و کتابخانه‌ای با مراجعه به منابع اولیه عادت کرده و ریشه یابی از مباحث به ویژه در حوزه علوم انسانی نداشته باشند، علاوه بر این زمانی که ما از منابع مکتوب و سنتی استفاده می‌کنیم در فضای معنوی و روحانی آن شخص نویسنده قرار می‌گیریم گویی که در محضر او نشسته‌ایم و آثار او را در می‌نوردیم افرادی نظیر علامه حسن زاده آملی و علامه جوادی آملی چنین هستند.
در فضاهای کتابخانه‌ای مشخص بود که چه فردی چه زمانی ورود و کی خروج می‌کند اما دراین فضاهای مجازی تکلیف مشخص نیست گاهی ما وارد جایی می‌شویم که اصلا بدردمان نمی‌خورد بنابراین همینطور میشود که رشد علمی ما به حوزه علوم انسانی بسیار پایین است.
خاطرم می‌آید که روزی نزد علامه حسن زاده آملی بودم و دیدم که ایشان برای انجام تحقیقی کتب خطی می‌خوانند من گفتم که خیلی ازاین کتاب‌ها الان با خط خوش منتشر شده است، ایشان گفتند که این منابع ما را به خود محقق و فضای ذهنی و فکری او نزدیک تر می‌کند.
من خودم از رایانه تنها زمانی که آدرسی بخواهم استفاده می‌کنم، تحقیقاتم همه کتابخانه‌ای است مخصوصا هر چه آثار اولیه بزرگان باشد را مکتوب مطالعه می‌کنم این خود نشاطی به من میدهد همانطور که استادم گفتند نفخه انواری آنها و انوار هدایشتان در ذهن و وجود من نقش می‌بندد.
همانطور که جناب مولوی می‌گویند که اگر دلت برای ارواح اولیا و انبیا تنگ شده، قرآن بخوان چرا که ارواح آنها در قرآن وجود دارد و عصاره انبیا از حضرت عیسی، موسی، ابراهیم، محمد و ... در این کتاب است.
چون تو در قرآن حق بگریختی/ با روان انبیا آمیختی
هست قرآن حال‌های انبیا/ ماهیان بحر پاک کبریا
فناوری‌های نوین را گزینش کنیم
حجت‌الاسلام علیرضا پیروزمند (قائم مقام فرهنگستان علوم اسلامی قم): بنده درباره شبکه‌های مجازی مبحثی را مطرح می‌کنم که این هم مرتبط به فناوری‌های نوین است، تأثیر شبکه‌های مجازی به ویژه اینترنت در تبادل اطلاعات به نحو عام و تخصصی امری اجتناب ناپذیر و روز به روز در حال گسترش است بنابر اینکه بخواهیم درباره اصل این پدیده موضع منفی داشته باشیم، قاعدتاٌ معقول نیست و عملا این جریان تبادل اطلاعات مسیر خود را طرح می‌کند.
ابزارهای نوین در خدمت سرعت چرخش اطلاعات است و طبیعتاً این مسئله شعاعش نسبت به پژوهش‌های علمی هم اتفاق می‌افتد و محققین نسبت به دسترسی به تحقیقات اقصی نقاط دنیا علاقه نشان می‌دهند و سرعت این دسترسی برایشان بیشتر میشود.
اما مسئله دیگر این است که همین بستر اینترنت صرفاً یک ابزار و وسیله خنثی برای تبادل اطلاعات نیست بلکه کسانی که آن را طراحی کرده‌اند مدیریتش را نیز برعهده دارند یعنی اولا اطلاعات را طبقه بندی می‌کنند و آنچه بخواهند را قرار می‌دهند و معمولا تلاش می‌کنند اطلاعاتی که بهره برداری از آن انجام دادند ارائه دهند و نکته دیگر طبقه بندی اطلاعات یک اهرم دوم برای مدیریت اطلاعات است و ناخودآگاه و پنهانی کاربران شبکه‌های مجازی مدیریت علمی می‌شوند بنابراین باید توجه کنیم که این جنبه پنهان شبکه‌های مجازی حتی در فعالیت‌های علمی هم مدنظر قرار دهیم.
البته نتیجه حرف بنده این نیست که نباید از این تکنولوژی استفاده کنیم اما نتیجه این میشود که اولاً باید در وضع موجود استفاده از این شبکه‌ها گزینش شده و خودآگاه صورت گیرد و ثانیا باید به دنبال این باشیم که با ابتکار عمل‌های نو سهم دنیای اسالم و به ویژه ایران اسلامی از بازار اطلاعات علمی افزایش پیدا کند، و این تنها یک بخشش تولیدات علمی است و بخش دیگر مربوط به تسلط بر این فناوری IT است.
بنده بسته به موضوع، منابع و موقعیتم از منابع مجازی یا مکتوب استفاده میشود برخی موضوعات در شبکه‌ها کمتر وجود دارد و کتاب راحتتر است بنده نیز ترجیح می‌دهم زمانی که بخواهم متن علمی مطالعه کنم از کتاب استفاده کنم تا شبکه‌های مجازی.
مهم فرهنگ استفاده از تکنولوژی است
علی‌محمد حلمی، (رییس مرکز گفت‌وگوی ادیان سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی): تکنولوژی خواسته یا ناخواسته وارد زندگی فردی و اجتماعی شده و خواهد شد مهم فرهنگ استفاده، چگونگی و هدف استفاده از تکنولوژی و از جمله اینترنت است که می‌تواند در ارتقاء دانش پیشرفت و توسعه نقش آفرین باشد.
انسان‌ها و جوامعی که دور اندیش، بلند نظر، معناگرا ، عدالت طلب و صلحجو باشند، تکنولوژی را در جهت بهبود وضعیت خود ، جامعه و حتی جامعه جهانی به خدمت می‌گیرند و استفاده می کنند که این بسیار ممدوح و تحسین برانگیز است .
در مقابل آن‌هایی که تکنولوژی و ابزار آن را در جهت تنها منافع خود ، مال اندازی بیشتر و قدرت طلبی افزونتر خود یا جامعه خود به هر قیمتی به خدمت می گیرند نقش آفرینی بیشتری در تخریب ، افول و سقوط ارزش‌های انسانی از جمله بی عدالتی ، جنگ طلبی و خونریزی و نهایتا خطر بیشتری برای جامعه جهانی و ارزش‌های الهی و انسانی دارند . امید است که نیکان و خیرخواهان و مومنان واقعی بر اشرار و زورگویان و تجاوزگران غالب و پیروز شوند.
به بدبینان فناوری‌های مدرن، با شک و تردید می‌نگرم
امیر عبدالرضا سپنجی (عضو هیئت علمی گروه ارتباطات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی): از نظر من، فناوری‌ها را اگر نگوییم بزرگترین دستاورد تمدنی و توسعه‌ای بشر است، یکی از بزرگترین دستاوردهاست. از این منظر، با دوری از تکنولوژی و انکار دستاوردهای آن، دستاوردی که نخواهیم داشت، مزایا و امکانات فراوانی را نیز از دست خواهیم داد.
قطعاً فناوری‌های آنلاین، چند رسانه‌ای ها و اینترنت، همچنین کمیت و کیفیت دسترسی به آنها، مثلا سرعت دسترسی به اینترنت، از مظاهر عینی توسعه و پیشرفت هستند؛ تا جایی که حتی سازمان ملل متحد و اتحادیه بین المللی ارتباطات دور ITU نیز سرعت دسترسی به اینترنت را جزء شاخص‌های توسعه می‌داند.
از این منظر، من نگاهی کاملاً مثبت و مشوقانه برای بهره‌مندی از فناوری های مدرن رسانه‌ای، چندرسانه‌ای‌ها و اینترنت دارم و به کسانی که بدبین به این فناوری‌ها هستند، با دیده شک و تردید، نگاه می‌کنم. احتمالا اینها از آن گروهی هستند که می‌خواهند چرخ را مجدداً اختراع کنند و دستاوردهای فنی و تکنولوژیک بشر را به هیچ می‌انگارند.
در مورد نقش فناوری‌های نوین ارتباطی و اینترنت در گسترش دامنه علم و پژوهش نیز باید گفت، بطور قطع، اینترنت و دسترسی به بانک‌های اطلاعاتی مقالات، همچنین کتابخانه‌های آنلاین، نقش بسزایی در ترویج و توسعه علم و دستیابی به یافته های جدید دانش در سراسر جهان دارد. لازم به ذکر است که متاسفانه تحریم‌های ظالمانه باعث شده بود که دسترسی اساتید و دانش پژوهان کشور به بانک‌های اطلاعاتی و مقالات روز دنیا با معضلات متعددی مواجه شود، که امید است با رفع این تحریم‌ها، شاهد دسترسی روزافزون به یافته‌های علمی جهانی، همچنین پویایی و توسعه هر چه بیشتر تولید علم در کشور عزیزمان باشیم.
محکوم به استفاده از فناوری‌های جدید هستیم
غلامحسین خدری، (عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی): همین پرسش که آیا تکنولوژی یا فناوری خوب است یا خیر، در دلش یک پیام دارد و آن پیام این است که تکنولوژی معنا و جهت دارد و خنثی و امری بی روح نیست بنابراین بنده قبول دارم که تکنولوژی برآمده از علم جدید و جهت دار و بامعناست اما یک ابزار نیست گو اینکه تکنولوژی خود را در قالب موارد متعددی نشان میدهد تمام زندگی انسان مدرن مملو از این فرایند تکنولوژی است اما خود تکنولوژی به طور کل برآمده از علم جدید مبتنی بر مبادی ، غایت و روشی است یعنی در واقع اینها کاملاً تعریف شده هستند.
پس ما اول باید مشخص کنیم که جهت ما کجاست اگر جهت این باشد که انسانی هستیم خدا را حاکم جهان و انسان را خلیفه خدا می‌دانیم و همه چیز را تبعیت از فرمان الهی می‌بینیم، این تکنولوژی هویت ندارد و در ذات تکنولوژی عصیان و عنانیت و خداگریزی است مفاهیمی مثل دنیاطلبی و دنیاگرایی اینها با مفاهیمی که ما برای انسان آخرت گرا تصور می‌کنیم ، متفاوت است پس بسته به اینکه ما چه انسانی هستیم تکنولوژی مثبت یا منفی تعریف میشود.
برای استفاده از فضاهای اینترنتی یا مکتوب ما دیگر حق انتخاب نداریم چرا که در یک جریان اجتماعی زندگی می‌کنیم که گریزی از آن نیست در لباس پوشیدن، غذاخوردن و زندگی کردنمان راهی جز این نداریم و محکوم به استفاده از این تکنولوژی هستیم، پس فضایی که امروز برای انسان جدید پهن شده حق انتخاب را از او گرفته است، یک زمان ما می‌توانستیم بگوییم من می‌خواهم طریق سنتی را پی بگیرم یا از طریق کامپیوتر، ولی امروز دیگر حق انتخاب نداریم دیگر نمیشود غیر از این عمل کرد اگر هم بشود انسان خودش محدود میشود.
فناوری‌های جدید ابزار مطالعه هستند نه خود مطالعه!
مرتضی نظری، (پژوهشگر عرصه آموزشی و توسعه انسانی): من از زاویه دید خودم به سوال شما پاسخ می‌دهم و بدیهی است که ممکن است دیگران نگاهشان با من متفاوت باشد، در کشور ما به ویژه در نظام آموزش عمومی و عالی یک سوء تفاهم فراگیر درباره فناوری‌های ارتباطی و اینترنتی رخ داده که باید در این باره روشنگری صورت گیرد.
سوء تفاهم مورد اشاره من، جابجایی تکنولوژی‌های ارتباطی با اصل تحقیق و مطالعه است. به عبارتی هرگز کار با شبکه‌های اجتماعی مبایلی مانند تلگرام، و نیز اینترنت و اغلب اپلیکیش ها و برنامه‌های نرم افزاری را نباید و نمی‌توان به جای مطالعه و تحقیق نشاند.
استفاده بام تا شام از اینترنت و تلگرام مطالعه و پژوهش به حساب نمی‌آید.
این فناوری های نو با تمام ضریب نفوذ و تسهیلات شگفت آوری که برای پژوهشگران و علاقمندان فراهم آورده، اما همگی به منزله ابزار مطالعه هستند نه خود مطالعه.
ساده انگاریست تصور کنیم میزان زمانی که در شبکه‌های اجتماعی و فناوری‌ها سپری میشود را می‌توانیم به پای سرانه مطالعه حساب کنیم. به اعتقاد من، در شلوغی دنیای تکنولوژی های متنوع ارتباطی هنوز جایگزینی برای کتاب نمی توان پیدا کرد.
اینترنت هم فرصت است، هم تهدید
محمدمهدی لبیبی، (عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی): یک مصداق فناوری را مورد توجه قرار می‌دهم، استفاده از اینترنت هم یک فرصت است و هم یک تهدید. فرصت از این جهت که دسترسی به انبوهی از اطلاعات که در گذشته ممکن نبود در زمانی کوتاه و براحتی امکان پذیر است اما تهدید است چون روحیه کپی برداری را تقویت می‌کند و در عین حال افراد نمی توانند اعتبار مطالب را در نظر بگیرند.
اما در مجموع اگر سواد رسانه ای در افراد رشد پیدا کند و استفاده از اینترنت هوشمندانه باشد اثری مفید دارد. نمی توان رسانه های آنلاین را در تقابل با رسانه های سنتی قرار داد. هر کدام کاکردهای خاص خود را دارند و در واقع مکمل هم هستند. یک رمان یا یک اثر فلسفی بهتر است در قالب کتاب خوانده شود اما کسب اطلاعات در یک زمینه خاص بهتر است از اینترنت باشد.
