نوید رسولی - کارشناس فرهنگی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی
سفر دکتر روحانی اولین سفر اروپایی رئیس جمهور کشورمان از زمان تصدی پست ریاست جمهوری و پس از توافق هسته‌ای، به ایتالیا خواهد بود. در این سفر که روحانی به دعوت رسمی همتای ایتالیایی خود و در تاریخ 14 نوامبر (23 آبان) انجام خواهد شد با «سرجو ماتارلا» رئیس جمهوری و «ماتئو رنتزی» نخست‌وزیر و رهبر حزب دموکراتیک، حزب حاکم در ایتالیا، دیدار خواهد کرد.
در تحلیل روابط دیپلماتیک دو کشور با ید گفت طی چند سال اخیر همواره این تعاملات برقرار بوده و طرفین شرکای قابل‌اعتمادی برای یکدیگر به‌شمار رفته‌اند. مناسبات دوجانبه به‌رغم اتخاذ مواضع خصمانه از سوی غرب در قبال برنامه صلح آمیز هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران، در سطح مطلوبی قرار داشته و هیأت‌های عالیه‌رتبه‌ای در سطوح مختلف بین دو کشور تبادل شده است. آخرین سفر نمایندگان سیاسی کشور به ایتالیا به سفر ریاست جمهوری در خرداد سال 1387 برای شرکت در کنفرانس «بحران جهانی غذا» باز می‌گردد.
این نوشتار در صدد است به بهانه سفر دکتر روحانی گذری بر روابط فرهنگی کشورمان به ایتالیا داشته باشد که اولین سفر اروپایی وی پس از توافق هسته ای با غرب است، اما قبل از آن، به معرفی اجمالی این کشور می‌پردازیم.
ایتالیا در یک نگاه
جمهوری ایتالیا واقع در جنوب اروپای مرکزی ششمین کشور پرجمعیت اروپا به شمار می‌رود. شبه جزیره چکمه ای شکل ایتالیا واقع در ساحل شمالی دریای مدیترانه، قلب امپراطوری روم باستان بوده است که سرزمین های مجاور دریای مدیترانه را متحد کرده و تمدن‌های یونان و روم باستان را در سرتاسر قسمت های زیادی از اروپا گسترش داده است. پس از آن که امپراطوری روم در قرن 5 پس از میلاد سقوط کرد، واحد سیاسی ایتالیا شکست خورد. روم، تحت تسلط کلیسای کاتولیک مرکز روحانی اروپای غربی، باقی ماند. در اواخر دوره‌های میانه هم شهرهای شمالی ایتالیا همچون فلورانس، ونیز و میلان، مراکز تجاری پررونقی داشتند و در این شهرها در قرن14 تجدید حیات فرهنگ کلاسیک آغاز شد که به عنوان رنسانس شناخته می شد. نقاش ها، مجسمه سازان، نویسندگان و معماران دوره رنسانس در ایتالیا در سراسر اروپا مورد تحسین و الگوبرداری قرار گرفتند، در حالی که تعداد زیادی از ایالت های کوچک ایتالیا گروگانی برای کشمکش های بر سر قدرت میان فرانسه، اسپانیا و اتریش، بودند.
ملی گرایی ایتالیا به عنوان نیروی قدرتمندی در قرن 19 آشکار شد و کشور متحد پادشاهی ایتالیا علناً در سال 1861 اعلان موجودیت کرد. در سال 1946، پس از جنگ جهانی دوم، پادشاهی منسوخ و جمهوری ایتالیا پایه گذاری شد. از آن پس، ایتالیا دولت هایی متعدد را تجربه کرد. رم پایتخت و بزرگ ترین شهر ایتالیاست، ولی تقریباً تمامی حومه های شهری و شهرهای ایتالیا گنجینه های هنری و دیگر بقایای میراث فرهنگی ایتالیا را محفوظ می‌دارند.
اکثریت مردم این کشور کاتولیک هستند، ولی اقلیت های مذهبی مانند مسلمانان، پروتستان ها و یهودیان نیز در ایتالیا زندگی می کنند. اسلام در ایتالیا پس از مسیحیت دومین دین پرجمعیت محسوب می شود. بر اساس آخرین آمار رسمی ایتالیا، بیش از یک درصد مردم ایتالیا مسلمان هستند و مسلمانان حدود 34 درصد از جمعیت خارجی این کشور را تشکیل داده‌اند. تعداد مسلمانان ساکن ایتالیا بیش از یک و نیم میلیون و بر اساس آمار تقریبی شیعیان این کشور35000 برآورد شده اند که حدود یک هزار نفر آنها ایتالیایی الاصل و مابقی مهاجر هستند. همچنین براساس آمارهای منابع رسمی هم اکنون حدود 30 هزار نفر از ایرانیان در ایتالیا اقامت دارند که از این تعداد بیش از 14 هزار و 400 نفر در رم و شهرهای جنوبی و 15 هزار و 600 نفر در میلان و شهرهای شمالی این کشور ساکن هستند.
نگاهی اجمالی به وضعیت فرهنگی و اجتماعی ایتالیا
ایتالیایی‌ها اصولاً ملتی با فرهنگ بوده و از ادبیات، هنر، شعر و موسیقی بسیار غنی برخوردار هستند و اعتقاد آنها به مذهب کاتولیک برتمامی جنبه های هنری و فرهنگی این کشور نفوذ دارد، به بیان دیگر، آنها پایبند به مذهب هستند و آداب و رسوم فرهنگی آنها از مذهبشان سرچشمه می‌گیرد. تعطیلات ایتالیایی‌ها را بیشتر جشن های کلیسای کاتولیک تشکیل می‌دهد. در نظر مردم این کشور، «جشن نام گذاری» هرکس مهم تر از جشن تولد او است، زیرا هر فرد ایتالیایی را به نام یکی از قدیسان می خوانند. ایتالیایی‌ها بر حسب سنت دیرینه خود ورزش دوست هستند و از ورزش های رایج در بین آنها، فوتبال، اسکی و کوهنوردی است.
13457 کتابخانه در ایتالیا (آمار سال 2014) وجود دارد که کتابخانه های ملی در رم، فلورانس و ناپل، در میان بزرگ ترین و پرارزش ترین کتابخانه ها جای می گیرند که کار آنها جمع آوری اسناد ملی است. منطقه شمال از لحاظ تعداد کتابخانه غنی تر از جنوب می باشد. دانشگاه های زیادی نیز دارای کتابخانه های بزرگ هستند که می توان به کتابخانه های دانشگاه «رم»، «بولونیا»، «پادوا»، «پیزا»و «پاویا» برای مطالعات و تحقیقات دانشگاهی اشاره کرد. 3847 موزه و گالری در ایتالیا وجود دارد که برخی دولتی و بقیه خصوصی می‌باشند. واتیکان نیز مجموعه های هنری مهمی رادر موزه ها و کلیساهای کوچک خود دارد که مشهورترین آنها، کلیسای «سن پیترو»است.
موزه واتیکان در رم نیز دارای شهرت جهانی است. تلویزیون ایتالیا را دو بخش دولتی و خصوصی تشکیل می دهد. برنامه های تلویزیونی توسط شبکه های دولتی Rai و Mediasat در طی 24 ساعت پخش می شود. شبکه های تلویزیونی ماهواره ای خصوصی این کشور Sky و Rai Sat است. مدت 115 سال از قدمت تأسیس رادیو و فعالیت های رادیویی در ایتالیا می گذرد. 94 رادیو در این کشور فعال می باشند. سینما نیز از مراکز فرهنگی است که در بین ایتالیایی ها طرفداران زیادی دارد. هم اکنون در ایتالیا 4603 سینما و 472000 صندلی سینما وجود دارد. علی رغم مخاطبین زیاد، تعداد فیلم های سینمایی تولید شده در این کشور 201 عدد می باشد و غالباً فیلم های به نمایش درآمده محصول آمریکا هستند.
هم اکنون 104 روزنامه در این کشور منتشر می شود. «مؤسسه ملی آژانس مطبوعات» موسوم به(ANSA)، «آژانس ایتالیا»در رم، «آ-ن-د کرونوس»(AND Kronos) و «آسکا»(ASCA) از مهم ترین خبرگزاری های ایتالیا هستند.
در حال حاضر90 دانشگاه و مؤسسات دانشگاهی در ایتالیا وجود دارد که بزرگ ترین دانشگاه اروپا دانشگاه «ساپینتزا» رم و قدیمی ترین آنها، دانشگاه بولونیا است که تاریخ آن به قرن11 باز می گردد- چندی پیش این دانشگاه نهصدوبیست وهفتمین سال تأسیس خود را جشن گرفت. بزرگ‌ترین دانشگاه خصوصی «دانشگاه کاتولیک قلب مقدس» وابسته به واتیکان در میلان، است. «آکادمی های هنرهای زیبا» ایتالیا شهرت جهانی دارد که در آن رشته های نقاشی، تزئینات، دکوراسیون، مجسمه سازی و صحنه آرایی آموزش داده می شود.
اهمیت گردشگری برای اقتصاد ایتالیا در طول 50 سال گذشته به شدت افزایش یافته است. بر اساس محاسبه ای که یونسکو انجام داده بیش از نیمی از میراث فرهنگی جهان در کشور ایتالیا واقع شده است. آثار باستانی و هنری و تنوع فوق العاده طبیعت در شبه جزیره ایتالیا از جمله عوامل جذب توریست به این کشور می باشد که امروزه یکی از توریستی ترین کشورهای جهان بشمار می آید. بر اساس آمارهای رسمی، این کشور در سال 2014 پذیرای 48 میلیون و600 هزار توریست بوده است.
حفاظت و مرمت آثار تاریخی و میراث فرهنگی کشور از مهم ترین امور فرهنگ ملی ایتالیا به شمار می‌رود. در حال حاضر، متولی اصلی سیاست‌گذاری فرهنگی در کشور ایتالیا وزارت «میراث و فعالیت های فرهنگی و گردشگری» است.
تاریخچه روابط فرهنگی ایران و ایتالیا
با توجه به چنین پتانسیل فرهنگی در ایتالیا شباهت‌ها و دیدگاه‌های فرهنگی مشترک ایران و ایتالیا ریشه در تاریخ کهن این دو کشور دارد. میهمان نوازی، گشاده رویی، مهربانی و ارزش دادن به نهاد خانواده از جمله مشترکات فرهنگی ایران و ایتالیا است. اگر چه این دو کشور از نظر زبان و بُعد جغرافیایی با یکدیگر متفاوتند ولی در زیر پوسته این تفاوت های ظاهری، شباهت های زیادی وجود دارد که برگرفته از روحیه تاریخی کهن این دو ملت است. رنگ پرچم و محتوای سرود ملی ایران و ایتالیا از دیگر مشابهت های متعدد این دو کشور می باشد. اگر قرابت و نزدیکی ملل دنیا نیز همچون نزدیکی ایران و ایتالیا شود بسیاری از دشمنی ها به صلح و دوستی تبدیل می گردد.
مناسبات فیمابین جمهوری اسلامی ایران و جمهوری ایتالیا از یک پشتوانه غنی تاریخی، فرهنگی و تمدنی برخوردار است که همین عامل در پیشبرد روابط دو جانبه در همه اعصار، بسیار حائز اهمیت و مؤثر بوده است. ایران و ایتالیا از قدیمی‌ترین تمدن‌های بشری هستند و همواره به‌عنوان دو مهد فرهنگ و تمدن در دو منطقه خاورمیانه و مدیترانه، سهم بسزایی در ارتقای سطح فرهنگی جوامع پیرامونی خود داشته‌اند. تعاملات فرهنگی ایران و ایتالیا در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز ادامه یافته و دو کشور در زمینه همکاری‌های علمی، فرهنگی و باستان‌شناسی توجه ویژه‌ای داشته‌اند.
دو کشور همچنین نقش بسیار مهمی در معرفی و گسترش دو دین ابراهیمی در طول قرن‌های گذشته ایفا کرده‌اند. چنان‌که ایتالیا به‌عنوان مرکز جهان مسیحیت، جایگاه خاصی در میان پیروان این دین دارد و ایران نیز به عنوان یکی از بزرگ‌ترین قطب‌های جهان اسلام مطرح بوده و سهم زیادی در ترویج و تقویت ارزش‌های الهی و ابعاد معنوی زندگی بشر داشته است.
به طور طبیعی دو ملت با این سابقه دیرینه تاریخی از ظرفیت‌های گسترده و فراوانی برای توسعه مناسبات و تعاملات برخوردار هستند. خوشبختانه، نگاهی به تاریخ روابط دوجانبه ایران و ایتالیا نیز بیانگر همین احساس قرابت و درک اشتراکات متعدد تاریخی، مذهبی و فرهنگی است. البته پیشینه روابط و مبادلات فرهنگی ایران و ایتالیا به دوره ساسانیان بازمی‌گردد. در سال 533 میلادی بین انوشیروان پادشاه ساسانی و ژوستی‌لیانوس، امپراتور روم، پیمانی منعقد شد که براساس یکی از مفاد آن، دولت روم به هفت تن از حکمای یونان که به جرم داشتن عقاید فلسفی خاص از قلمرو امپراتوری روم طرد شده و به ایران پناه آورده بودند، اجازه بازگشت داد. در آن هنگام ایران و روم دو قدرت بزرگ جهانی بودند که با سقوط امپراطوری روم و انقراض سلسله ساسانی، روابط دو کشور نیز برای مدتی دچار رکود شد.
در زمینه های فرهنگی همچنین، ایران و ایتالیا مشترکات فرهنگی فراوانی در حوزه‌های ادبیات، تاریخ، هنر، فلسفه و معماری دارند که شناسایی این مشترکات و تحکیم گسترده‌تر روابط فرهنگی بیش از پیش مورد نیاز مردم این دو کشور است.
در دوران حکومت اسلامی نیز تبادلات فرهنگی بین ایران به عنوان مهد تمدن اسلامی و ایتالیا به عنوان مرکز فرهنگی مسیحی در جریان بود. در نیمه اول قرن 12 میلادی کتاب «الاقتصاد فی الاعتقاد» اثر معروف امام محمد غزالی در ایتالیا ترجمه شد. آثار ابن سینا همراه با 70 جلد دیگر از کتب اسلامی و ایرانی به وسیله یک ایتالیایی به نام «گِراردو دِکرِمونا» به لاتین ترجمه گردید و حدود سال1350میلادی کتاب «الحاوی» اثر معروف حکیم ذکریای رازی به دستور کارلوس اول، پادشاه ناپل و سیسیل، به ایتالیایی برگردانده شد.
در سال‌های 1889-1886 ترجمه کامل شاهنامه فردوسی به ایتالیایی توسط ایران‌شناس و ادیب معروف ایتالیایی «ایتالو پیتزی» انجام گرفت که یکی از مهم‌ترین فعالیت‌های فرهنگی مربوط به ایران و ایتالیا محسوب می‌شود. در سال 1933، مراسم باشکوهی در ایتالیا به مناسبت هزاره فردوسی برپا گردید و یکی از میادین رم به نام این شاعر ایرانی نام‌گذاری شد و بعدها در سال 1951، مجسمه فردوسی نیز در این میدان نصب گردید که به همت رایزنی فرهنگی ج.ا.ایران در ایتالیا در سال 1389 ه.ش مرمت شد.
پس از جنگ جهانی دوم نیز عده زیادی از مستشرقین و ایران‌شناسان معروف ایتالیایی با تحقیقات عمیق و گرانبهای خود، خدمات ارزنده‌ای در شناسایی فرهنگ و تمدن و هنر ایران‌زمین انجام دادند. در این دوران، ایتالیا به یکی از مراکز مهم ایران‌شناسی در اروپا بدل شد و کنگره جهانی ایران‌شناسی در رم تشکیل گردید.
اما دوره جدید مناسبات فرهنگی ایران و ایتالیا از سال1950میلادی آغاز می‌شود. از این زمان به تدریج، تعداد دانشجویان ایرانی در ایتالیا رو به افزایش گذاشت. در فروردین ماه 1349کنگره جهانی ایران‌شناسان با عنوان «ایران در قرون وسطی» با شرکت اندیشمندانی از کشورهای مختلف به اهتمام و همکاری رایزنی فرهنگی ایران و آکادمی «لینچه ای» در رم تشکیل شد که یکی از نتایج مهم آن، تصمیم به ایجاد انجمنی از ایران‌شناسان ایتالیایی بود.
تا سال 1957م «پیتزی» اولین و آخرین کسی بود که بر کرسی دانشگاهی موضوعی ایرانی در دانشگاه های ایتالیا تکیه زده بود، با این همه، سال یاد شده در گذار به مرحله کنونی مطالعات ایرانی، سالی پر اهمیت و آن چنان که امروز بر ما معلوم است چهارصدمین سالگرد آغاز این مطالعات در ایران بود. در این سال «جوزپه توچّی»، فعالیت هیأت های باستان شناسی ایتالیا در فلات ایران را بنیاد گذاشت و «الساندرو بائوزانی»، کرسی زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه رم را احراز کرد. وی زبده ترین محقق ادبیات فارسی و موضوعات وابسته به آن در ایتالیا بود و یکی از کتاب های مهم او درخصوص تاریخ ادبیات ایران در دوره اسلامی است.
در سال های دهه1950 و1960م و ایجاد انقلاب اجتماعی و اقتصادی جدید در ایتالیا، تحولات در زمینه مطالعات ایرانی با شتاب بیشتری ادامه یافت و روابط ایران و ایتالیا که تا آن زمان در سطح پایینی حفظ شده بود به میزان درخور توجهی رونق و قوت یافت و به قلمرو مناسبات فرهنگی نیز کشید که گسترش دامنه مطالعات ایرانی به بیش از یک دانشگاه، از جمله یکی از آنها بود.
در نتیجه این مراودات، در 29 نوامبر 1958برابر با 8 آذرماه 1337 هجری شمسی، موافقتنامه فرهنگی ایران و ایتالیا امضا شد که به‌موجب آن، دولت ایتالیا هر ساله تعدادی بورس در اختیار دانشجویان ایرانی قرار می‌داد. - در همین جا لازم به ذکر است که در سفر خانم «جانّینی» وزیر آموزش و پرورش و دانشگاه های ایتالیا به کشورمان در شهریور سال جاری، مطرح شد که در حال حاضر 4 هزار دانشجوی ایرانی در دانشگاه های سراسر ایتالیا مشغول به تحصیل می باشند. - مدتی بعد دوره لیسانس زبان و ادبیات ایتالیایی در دانشگاه شهید بهشتی ایجاد و در سال 1963 انجمن فرهنگی ایتالیا در تهران تأسیس شد.
در دهه های1970و1980م، افزایش تعداد کرسی های دانشگاهی و مدرسان و تنوع روش ها و جهت گیری های تحقیقاتی، تداوم این گسترش و گشایش را موجب شد. گفتنی است در حال حاضر، در پنج دانشگاه رم، ونیز، ناپل، بولونیا و توشا(ویتربو) کرسی زبان فارسی دایر می باشد. همچنین، در برخی دیگر از دانشگاه ها نظیر «پالرمو» و «کالیاری» دوره های آموزش زبان فارسی به صورت آکادمیک برگزار می گردد.
به دنبال نظریه «والتر هَنینگ» و «هارولد بِیلی» دو ایران شناس برجسته انگلیسی، در ایتالیا نیز رویکرد تازه‌ای در مطالعات ایران شناسی شکل گرفت. طریقی که ایران شناسی یا مطالعه در حوزه ایران را تنها به آموختن زبان فارسی یا تمرکز بر زبان‌های باستانی مانند اوستایی و پهلوی کافی نمی‌دانست و مجموعه اطلاعاتی چون علم زبان، تاریخ، مذهب و سایر علوم مرتبط با فرهنگ این کشور را برای ایران شناسان لازم می‌دید.
آغازگر ایران شناسی به شیوه دوم در ایتالیا «گِراردو نیولی» بود. راه وی را ایران شناسانی چون «بیانکا اسکارچا اَمورتی»، «والریا پیانچنتینی»، «آدریانو روسی»، «آنتونیو پانائینو»، «کارلو چِرِتی» -رایزن فرهنگی ایتالیا در کشورمان-، «الینا فیلیپونه»، «الیو پرووازی»و... ادامه دادند به طوری که در حال حاضر قریب به 200 ایران شناس در ایتالیا فعالیت می کنند.
تعاملات فرهنگی ایران و ایتالیا در سال‌های بعد از انقلاب نیز ادامه یافته و دو کشور در زمینه همکاری‌های علمی، فرهنگی و باستان‌شناسی توجه ویژه‌ای داشته‌اند. بر این اساس، تعامل میان نخبگان علمی و فرهنگی دو کشور به عنوان نمایندگان دو ملت بزرگ و دو تمدن کهن در سطوح عالی ادامه یافته است و در سال های اخیر، نمایشگاه ها و سمینارهای متعددی در این زمینه در رم و شهرهای مختلف ایتالیا و ایران برگزار شده و هیأت های رسمی متعددی نیز در سطوح مختلف تبادل گردیده است که می توان به دیدار دکتر جنتی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی از ایتالیا (اسفند1393) و ملاقات با آقای «داریو فرانچسکینی» وزیر میراث، فعالیت های فرهنگی و گردشگری ایتالیا که به امضای برنامه اجرایی همکاری در حوزة فرهنگ، آموزش و پرورش، آموزش عالی و تحقیقات بین وزرای دو کشور منجر گردید، همچنین ملاقات با خانم «جانینّی» وزیر آموزش و پرورش و دانشگاه های ایتالیا، آقای «جنتیلونی» وزیر امور خارجه ایتالیا، خانم «بولدرینی» رئیس مجلس نمایندگان، آقای «ماسیمو بِرای» وزیر فرهنگ سابق و رئیس دایره المعارف تِرِکانی، آقای کاردینال «راوازی» وزیر فرهنگ واتیکان همچنین، سفر دکتر جنتی به ایتالیا و شرکت در نمایشگاه اکسپوی میلان برای افتتاح روز ملی ایران(اول شهریور ماه امسال) و در مقابل سفر وزیر سابق میراث و فعالیت های فرهنگی جمهوری ایتالیا به تهران و ملاقات با وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و مقامات رسمی کشورمان (تابستان سال گذشته) ، حضور خانم «روبرتا کینی» رئیس نمایشگاه بین المللی کتاب بولونیا در نمایشگاه بین المللی کتاب تهران (اردیبهشت 1394)، سفر خانم جانّینی وزیر آموزش و پرورش و دانشگاه های ایتالیا و امضای یادداشت تفاهم جدید بین وزارت علوم و تحقیقات و فناوری ایران و وزارت آموزش و پرورش و دانشگاه های ایتالیا در تهران در زمینه افزایش همکاری‌های علمی و دانشگاهی در شهریور سالجاری سفر آقای «داریو فرانچسکینی» وزیر میراث، فعالیت های فرهنگی و گردشگری ایتالیا به کشورمان و مذاکره با همتای خود و نیز رونمایی از مجسمه های پنه لوپه و... اشاره کرد.
درخصوص فعالیت های دانشگاهی دو کشور ایران و ایتالیا، قابل ذکر است تاکنون بین 65 الی70 تفاهم نامه دانشگاهی بین دانشگاه های ایتالیا و ایران منعقد شده است. در حال حاضر بین شهرهای فلورانس و اصفهان، ورونا و همدان، خواهرخواندگی وجود دارد.
با توجه به تاریخچه درخشان یاد شده، مناسبات و همکاری های فیمابین، درکلیه ابعاد سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، منطقه ای و بین المللی بیش از پیش تعمیق و توسعه یافته و امید است با انتخاب سفر به ایتالیا از سوی دکتر روحانی رئیس جمهوری ایران به عنوان اولین کشور اروپایی پس از اجرای برجام، شاهد گشایش فصل های نوینی در روابط دو کشور در آینده باشیم.
منابع:
- رسولی، نوید؛ ایرانیان در ایتالیا، گزارش های فرهنگی ایتالیا، انتشارات مرکز مطالعات فرهنگی و بین المللی، 1392، تهران.
- ویژه نامه سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی درباره نمایشگاه بین المللی کتاب(مصاحبه با پروفسور کارلو چرتی رایزن فرهنگی ایتالیا در کشورمان)، آبان 1394
- http://www.beniculturali.it
-www.icro.ir
- http://anagrafe.iccu.sbn.it
- http://www.istat.it
- http://www.dtti.it
- http://www.anica.it
- http://www.ondacinema.it
