چرا بعضی شعرها در دیوان حافظ نیست؟

- محمدرضا ضیاء - در دو یاد داشت قبلی بهترین چاپ های دیوان حافظ را معرفی کرده و گفته بودیم که دیوان حافظ بر خلاف تصور بعضی، پس از انقلاب سانسور نشده است. در ذیلِ یکی از یاد داشت ها کسی پرسیده بود که: پس چرا «این چه شوریست که در دور قمر می بینم…» در بعضی از چاپ ها نیامده است؟ غزلِ مزبور چنین است؛

این چه شورست که در دور قمر می بینم همه آفاق پر از فتنه و شر می بینم

هرکسی روزبهی می طلبد از ایام علت آنست که هر روز بتر می بینم

ابلهان را همه شربت ز گلاب و قندست قوت دانا همه از خون جگر می بینم

اسب تازی شده مجروح به زیر پالان طوق زرین همه در گردن خر می بینم

دختران را همه جنگست و جدل با مادر پسران را همه بدخواه پدر می بینم

هیچ رحمی نه برادر به برادر دارد هیچ شفقت نه پدر را به پسر می بینم

پند حافظ بشنو خواجه برو نیکی کن که من این پند به از در و گوهر می بینم

این غزل به چندین دلیل از حافظ نیست؛ در هیچ یک از نسخه های معتبر و کهنِ حافظ نیامده است. کسی هم که با سبک شعر حافظ آشنا باشد، می داند که شعر حافظانه نیست، و بعضی ابیاتش(مثل بیت دوم و بیت آخر) بسیار سست است. بعضی کلماتی هم که در این غزل آمده است، هیچ گاه در دیوان حافظ نیامده است؛(پالان، خر، اسب تازی، ابلهان). و البته گفتنی است که این غزل در بعضی تصحیح های ذوقیِ دیوان حافظ، مانندِ حافظ شاملو، حافظِ قدسی، ونیز حافظِ انجوی(در بخشِ اشعارِ الحاقی) آمده، که هریک بعد از انقلاب بارها چاپ شده است. البته بازهم تکرار می کنم، وقتی سیستمی رویه ممیزی آثارهنری را در پیش گرفت باید هم بداند که گاه بعضی کارهای نکرده، به اسم او ثبت می شود. طبیعتاً اگر اینهمه سانسور سلیقه ای و بی ضابطه در کار نبود، این تصور در ذهن عده ای به وجود نمی آمد که دیوان حافظ هم ممکن است سانسور شده باشد.

حافظِ سایه

گفتیم که بهترین تصحیح های دیوان حافظ، غنی / قزوینی، خانلری، سایه، عیوضی و نیساری هستند.

هوشنگِ ابتهاج(ه. ا. سایه) شاعر مشهور، در سال ۱۳۷۳ دیوان حافظی منتشر کرد، که یکی از بهترین دیوان های حافظ محسوب می شود. این چاپ به غیر از ضبط های زیبا و حافظانه، مزیت دیگری هم دارد؛ ظاهر آراسته و چشم نواز. به کسانی که زیبایی ظاهری دیوان حافظ برایشان اهمیت زیادی دارد، همین چاپ را توصیه می کنم. این چاپ در سه قطعِ رحلی(بزرگ) وزیری(متوسط) و جیبی منتشر شده است و صفحه آرائی فوق العاده ای هم دارد.

حافظِ عیوضی

دکتر رشید عیوضی، پیش از انقلاب به همراه اکبر بهروز، یک بار دیوان حافظ را تصحیح کردند، ایشان پس از سالها، در سال ۱۳۸۵ مجدداً، و پس از رفع اشکالاتِ چاپِ قبلی، دیوان حافظ را تصحیح کردند. این چاپ نیز یکی از بهترین تصحیح های دیوان حافظ است که آن را انتشارات امیرکبیر منتشر نموده.

حافظِ نیساری

دکتر سلیم نیساری، خدمتی فراموش نشدنی به حافظ پژوهی کرده اند. ایشان پنجاه نسخۀ خطی قرن نهم را بررسی کرده اند و پس از آن همۀ اختلافات موجود در این نسخه ها را در دوجلد تحت عنوان «دفتر دگرسانیها در غزلهای حافظ» توسط انتشارات فرهنگستان، به چاپ رسانده اند. یعنی کسی که این کتاب را دارد، گوئی پنجاه نسخۀ قرن نهمی دیوان حافظ را با همۀ تفاوت هایش، در اختیار دارد. تنها ایراد این کتاب این است که ایشان بدون هیچ توضیحی در حدود هفتادغزل حافظ را از این دفتر حذف کرده اند. هم ایشان، تصحیح جداگانه ای نیز از دیوان حافظ به عمل آورده اند که پس از تصحیح های مزبور، جزوِ بهترین تصحیح های دیوان حافظ است، آخرین و کامل ترین این تصحیح هارا در سال ۱۳۸۷ انتشارات سخن منتشر کرده است.

در پایان این نکته را می افزایم که؛ ممکن است بعضی از مخاطبان بگویند ما دید تخصصی به حافظ نداریم و این تفاوت ها برای ما مهم نیست. ولی باید بدانید که خریدنِ چاپ های معتبر، غیر از این که به سود خود شماست، به رونقِ حافظ پژوهی هم یاری می رساند. مایۀ افسوس و شرمندگی است که حاصلِ کارِ عظیمِ دکتر نیساری، تنها در هزار نسخه منتشر شده و پس از هفت سال هنوز همۀ نسخه های آن به فروش نرفته است، ولی چاپ های بازاری غیرعلمی دیوان حافظ، سالیانه در صدها هزار نسخه به فروش می رسد و سودِ آن تنها به جیبِ ناشران سودجو می رود، پس برای خریدن دیوان حافظ حتماً به مصحح و ناشر آن دقت کنید.


مرتبط:

آیا دیوان حافظ پس از انقلاب سانسور شده است؟

چند نکته درباره اشعار مشکوک حافظ!