آیا دیوان حافظ پس از انقلاب سانسور شده است؟

- محمدرضا ضیاء؛ امروز حافظ یکی از محبوب ترین شعرای کهن ایران است. کم تر خانه ای را در ایران می توان یافت که دیوان حافظ در آن نباشد. هر سال چند ده هزار نسخه از دیوان حافظ منتشر می شود و گاهی برای خریداران این سؤال پیش می آید که کدام یک از این چاپ ها بهتر است.

لابد شما هم دیده اید که گاهی شعرهای حافظ با صورت‌های مختلفی خوانده می شود. معروف ترینِ این نمونه‌ها، بیتِ مشهورِ «کشتی نشستگانیم / کشتی شکستگانیم ای باد شرطه برخیز» است. شاید در بعضی از مهمانی‌ها، شاهد جدل‌هائی هم در این زمینه بوده‌اید که هرکس دلائلی ارائه می‌کرده، برای برتری صورتی که خودش از بیت حافظ ارائه می نموده است. یا گاهی غزلی از حافظ را در یک چاپ دیده اید، یا به اسم حافظ یا هر شاعر دیگری شنیده‌اید، و بعد از آن در دیوان وی نیافته اید. اینجا دو سؤال مطرح است؛ اول این که، دلیل این تفاوت ها چیست و دوم این که کدام یک بر دیگری ترجیح دارد.

صنعت چاپ در ایران پیشینۀ زیادی ندارد. تا پیش از ورود صنعت چاپ راهِ تکثیر کتاب، نسخه برداری یا همان رونویسی از روی کتاب های موجود بود. در این فرآیند، گاهی کاتبان، آگاهانه یا ناآگاهنه در کتاب ها «دست می بردند». مثلاً وقتی کاتب معنی کلمه‌ای را نمی‌فهمید، در آن دست می برد، و به گمان خودش، آن را «روزآمد»(update) می کرد. به عنوان نمونه در بعضی از نسخه ها، این بیت؛

به عُجبِ علم نتوان شد ز اسباب طرب محروم / بیا ساقی که جاهل را هنی تر می رسد روزی
به این صورت آمده است؛
به «عیب» علم نتوان شد، ز اسباب طرب محروم / بیا ساقی که جاهل را «زیاده» می رسد روزی(عُجب، یعنی تکبر، و هنی بر وزن غنی یعنی گوارا و چون کاتب معنی این کلمات را نمی دانسته، آن را به گمان خود اصلاح کرده!)

معضل دیگر این است که وقتی کتابی با اقبالِ اهل فرهنگ مواجه می شد، کاتبان به آن شعرهای دیگری اضافه می کردند، این کار با دو هدف انجام می شد؛ یکی جاودانه کردنِ و تلاش برای دیده شدن شعرهای الحاقی‌ای که وارد دیوان مشهور می‌شد و دیگری پربار کردنِ کتاب(باز هم به گمان خودشان) هنوز هم بعضی از مخاطبان هرچه دیوان های شعری، شعرِ بیشتری داشته باشد، استقبال بیشتری ازآن می‌کنند. نگارنده خود بارها با کسانی مواجه بوده ام که فکر می کرده‌اند چاپ های قدیمی دیوان حافظ و شاهنامه و…بهتر است، چون شعرهای بیشتری دارد و می پنداشته‌اند که این کتاب ها بعد از انقلاب سانسور شده اند!(همان طور که خواهیم دید، اتفاقاً اکثر تصحیح های برتر حافظ، و بعضی متونِ دیگر، مربوط به بعد از انقلاب است)



مشکلِ دیگر دربارۀ دیوان حافظ این است که؛ اولاً گویا دیوان خواجه حافظ بر خلاف بسیاری از شعرای دیگر در زمان حیات خودش تدوین و جمع آوری نشده است و نسخه‌های دیوان حافظ، همگی مربوط به بعد از مرگ اوست، و این عدمِ تدوینِ نهائی توسطِ خودِ شاعر، منجر به راهیابیِ تحریفات مختلف به دیوان وی شده است. مسئلۀ دوم این است که حافظ(برخلاف بسیاری از شعرای دیگر) دائم در شعر خودش دست می برده است.

وی به نسبت جزوِ کم کارترین و گزیده‌گوترین شعرای ایران است؛ او در حدود پنجاه سال دوران شاعری، در حدود چهار هزار بیت شعر گفته که تقریباً یک دهمِ اکثر شعرای معروف ایرانی است(مولوی، نظامی، فردوسی، عطار و…) برطبق نظرِ اکثر حافظ پژوهان، وی پس از سرودن هر شعر بارها آن را حک و اصلاح می کرده، و این مسئله منجر به ایجاد نسخه ها و تغیرات فراوان در شعر او شده است. و این خود یکی از دلائلی است که ما چندین چاپ معتبر از دیوان حافظ داشته باشیم، که حکم به برتری قطعی هیچ یک نمی توان داد.

ما در این سلسله یادداشت‌ها برآنیم که بهترین تصحیح های دیوان حافظ را معرفی کنیم. هرکدام از چاپ های معتبر دیوان حافظ به وسیلۀ یکی از استادان ادبیات فارسی چاپ شده است. این مصححان، از بین نسخه‌های خطی فراوان، کتابی ارائه می کنند، که هریک مدعی‌اند، نزدیک‌ترین نسخه به اصلِ سخنان خواجۀ شیراز است. اکثرِ حافظ پژوهان برآنند که این پنج چاپ جزوِ برترین تصحیح های دیوان حافظ اند؛

۱غنی. قزوینی. ۲. خانلری ۳. سایه(هوشنگ ابتهاج) ۴. عیوضی ۵. سلیم نیساری

البته غیر از این چندچاپ، تصحیح‌های دیگری هم هستند که هریک در نوع خود مزیت‌هایی دارند. در نوشته‌های آینده، دربارۀ آن ها نیز جداگانه صحبت خواهد شد. پس برای خرید دیوان حافظ دقت کنید که بر روی جلد نوشته شده که آن دیوان، توسط چه کسی تصحیح شده است.

۱. دیوان حافظِ غنی قزوینی. انتشارات اساطیر. انتشارات زوار

اولین تصحیحِ علمیِ دیوان حافظ، همین چاپِ مشهورِ غنی و قزوینی است که در حدود هفتادسال پیش صورت گرفته است. البته اکثر چاپ های موجود در بازار مدعی‌اند که از روی همین چاپ صورت گرفته‌اند، ولی تنها چاپ‌های دقیق و معتبرِ این تصحیح دوتاست؛ اولی حافظ غنی، قزوینی چاپ انشارات زوار، که با خط نستعلیقِ متوسط در همان ایام انجام شده و بعدها مرتب از روی آن افست شده و دومی چاپِ انتشارات اساطیر. مزیت این چاپ این است که به صورتِ حروفی انجام شده و خواندش از خط نستعلیق آسان‌تر است.

این دوچاپ تنها چاپ های معتبرِ غنی و قزوینی هستند، که هم حواشی و توضیحاتِ علامه قزوینی را به همراه دارند، و هم عیناً حاصلِ کار این دوبزرگوار را نمایندگی می‌کنند، چون اکثر چاپ‌های دیگر، با این که مدعی‌اند که از روی این دوچاپ انجام شده‌اند، ولی عموماً با چاپ اصلی، تفاوت‌هایی دارند. پس مراقب باشید که اگر خواهانِ داشتنِ این دوچاپ هستید، به ناشرِ آن(انتشارات زوار یا انتشارات اساطیر) توجه کنید.
در یادداشتهای بعدی، به دیگر چاپ های معتبرِ دیوان حافظ هم خواهیم پرداخت.