خداوند هیچگاه روزه را امری برای مشقت ما قرار نداده است؛ چنانچه در آیه ۱۸۵ سوره بقره خداوند می‌فرمایند: “کسی که در ماه رمضان در وطنش حاضر باشد، باید روزه را به جا آورد، حال آنکه بیمار بوده یا در سفر باشد. خداوند آسانی بندگانش را میخواهد.” بنابراین، مطابق شرایط روزه مسافر در ماه رمضان، می‌توانید قضای روزه‌هایی که به دلیل عذر شرعی نتوانستید به جا بیاورید را کامل کنید.
طبق نظرعلما نیز به طور کلی مسافرت در ماه رمضان اشکال ندارد اما اگر برای فرار از روزه باشد مکروه است، شخص مسافر بنا به نظر مرجع تقلید خود می‌تواند سفر خود را مدیریت کرده و قضای آن را بعد از برگشت به وطن به جای آورد.
قبل از اینکه به سراغ احکام مسافرت برویم بهتر است ابتدا به این درک برسیم که از نظر شرعی چه کسی مسافر است؟
مسافر کیست؟
اگر سفر شخصی در ماه مبارک از شرایط زیر برخوردار باشد از نظر شرع، آن شخص مسافر بوده و احکام جاری بر اعمال او احکام مسافر است.
۱: مجموع مسافت رفت و برگشت نباید کمتر از ۸ فرسخ یعنی ۴۳ کیلومتر باشد، به عبارت دیگر فاصله مبدأ و مقصد حداقل باید ۲۱ و نیم کیلومتر باشد.
۲: قبل از اینکه سفر شروع شود قصد پیمودن حداقل ۸ فرسخ را داشته باشد.
۳: قبل از خارج شدن از حد ترخص از تصمیم پیمودن ۸ فرسخ پشیمان نشود.
۴: سفرش در اثناء پیمودن مسافت شرعی، با رسیدن به وطن یا مکانی که قصد اقامت ده روزه در آنجا دارد قطع نشود.
۵: سفر، مشکلات شرعی از جمله قصد برای انجام کار حرام را دارا نباشد.
۶: مسافر به صورت کلی در سفر نباشد مثل:عشایر،..
۷: شغل مسافر سفر کردن نباشد مثل: رانندگان بین شهری یا شغل وی در شهر دیگری قرار نداشته باشد.
۸: حد ترخص را رد کند یعنی از وطن یا جایی که قصد اقامت ده روز یا بیشتر را دارد به اندازه‌ای دور شود که صدای اذان شهر را نشنود و دیوارهای شهر را نبیند.
در این گزارش به احکام سفر و روزه مسافر در ماه مبارک رمضان از دیدگاه برخی مراجع اعظام تقلید می‌پردازیم:
احکام روزه مسافر از دیدگاه امام خمینی (ره)
مساله ۱ ـ مسافری که باید نمازهای چهاررکعتی را در سفر دو رکعت بخواند نباید روزه بگیرد، و مسافری که نمازش را تمام می خواند مثل کسی که شغلش مسافرت یا سفر او سفر معصیت است، باید در سفر روزه بگیرد.
مساله ۲ ـ اگر روزه دار بعد از ظهر سفر کند باید روزۀ خود را تمام نماید و اگر پیش از ظهر سفر کند وقتی به حد ترخص برسد باید روزۀ خود را بخورد و اگر پیش از آن روزه را باطل کند کفاره بر او واجب است.
مساله ۳ ـ اگر مسافر پیش از ظهر به وطنش برسد یا به جایی برسد که می خواهد ده روز در آنجا بماند، چنانچه کاری که روزه را باطل می کند انجام نداده، باید آن روز را روزه بگیرد و اگر انجام داده، روزۀ آن روز بر او واجب نیست.
مساله ۴ ـ اگر مسافر بعد از ظهر به وطنش برسد یا به جایی برسد که می خواهد ده روز در آنجا بماند نباید آن روز را روزه بگیرد.
احکام روزه مسافر از دیدگاه مقام معظم رهبری
١٧١٤ مسافری که باید نمازهای چهار رکعتی را در سفر دو رکعت بخواند،نباید روزه بگیرد. و مسافری که نمازش را تمام میخواند، مثل کسی که شغلش مسافرت، یا سفر او سفر معصیت است، باید در سفر روزه بگیرد.
١٧١٥ مسافرت در ماه رمضان اشکال ندارد، ولی اگر برای فرار از روزه باشد،مکروه است.
١٧١٦ اگر غیر روزه رمضان روزه معین دیگری بر انسان واجب باشد، بنا براحتیاط واجب نباید در آن روز مسافرت کند، و اگر در سفر باشد، باید قصد کند که ده روز در جایی بماند و آن روز را روزه بگیرد، ولی اگر نذر کرده باشد روز معینی را روزه بگیرد، می‌تواند در آن روز مسافرت نماید.
١٧١٧ اگر نذر کند روزه بگیرد و روز آن را معین نکند، نمی‌تواند آن را در سفر بجا آورد. ولی چنانچه نذر کند که روز معینی را در سفر روزه بگیرد، بایدآن را در سفر بجا آورد. و نیز اگر نذر کند روز معینی را چه مسافر باشد یا نباشد،روزه بگیرد، باید آن روز را اگرچه مسافر باشد روزه بگیرد.
١٧١٨ مسافر می‌تواند برای خواستن حاجت، سه روز در مدینه طیبه روزه مستحبی بگیرد.
١٧١٩ کسی که نمیداند روزه مسافر باطل است، اگر در سفر روزه بگیرد و در بین روز مساله را بفهمد، روزه‌اش باطل می‌شود، و اگر تا مغرب نفهمد، روزه‌اش صحیح است.
١٧٢٠ اگر فراموش کند که مسافر است، یا فراموش کند که روزه مسافر باطل میباشد و در سفر روزه بگیرد، روزه او باطل است.
١٧٢١ اگر روزه‌دار بعد از ظهر مسافرت نماید، باید روزه خود را تمام کند، و اگر پیش از ظهر مسافرت کند، وقتی به حد ترخص برسد، یعنی به جایی برسد که دیوار شهر را نبیند و صدای اذان آن را نشنود، باید روزه خود را باطل کند، و اگر پیش از آن روزه را باطل کند، بنابر احتیاط کفاره نیز بر او واجب است.
١٧٢٢ اگر مسافر پیش از ظهر به وطنش برسد، یا به جایی برسد که میخواهد ده روز در آن جا بماند، چنانچه کاری که روزه را باطل میکند انجام نداده، باید آن روز را روزه بگیرد، و اگر انجام داده روزه آن روز بر او واجب نیست.
١٧٢٣ اگر مسافر بعد از ظهر به وطنش برسد، یا به جایی برسد که میخواهد ده روز در آن جا بماند، نباید آن روز را روزه بگیرد.
١٧٢٤ مسافر و کسی که از روزه گرفتن عذر دارد، مکروه است در روز ماه رمضان جماع نماید و در خوردن و آشامیدن کاملا خود را سیر کند.
احکام روزه مسافر از نظر آیت الله سیستانی
مسأله ۱۶۸۳ ـ مسافری که باید نمازهای چهار رکعتی را در سفر دو رکعت بخواند، نباید روزه بگیرد. و مسافری که نمازش را تمام میخواند مثل کسی که شغلش مسافرت، یا سفر او سفر معصیت است، باید در سفر روزه بگیرد.
مسأله ۱۶۸۴ ـ مسافرت در ماه رمضان اشکال ندارد، ولی برای فرار از روزه مسافرت مکروه است. و همچنین است مطلق سفر در ماه رمضان مگر اینکه برای حج یا عمره یا به جهت ضرورتی باشد.
مسأله ۱۶۸۵ ـ اگر غیر روزه رمضان روزه معین دیگری بر انسان واجب باشد، چنانچه به اجاره یا مانند آن واجب شده باشد، یا روز سوّم از روزهای اعتکاف باشد، نمی‌تواند در آن روز مسافرت کند، و اگر در سفر باشد چنانچه ممکن است باید قصد کند که ده روز در جایی بماند و آن روز را روزه بگیرد؛ ولی اگر روزه آن روز به نذر واجب شده باشد ظاهر آن است که سفر در آن روز جایز است و قصد اقامت واجب نیست، هرچند بهتر آن است که تا ناچار نشود مسافرت نکند و اگر در سفر است قصد اقامت نماید. ولی اگر به قسم یا عهد واجب شده باشد ـ بنا بر احتیاط واجب ـ مسافرت نرود و اگر در سفر بود قصد اقامت کند.
مسأله ۱۶۸۶ ـ اگر نذر کند روزه مستحبی بگیرد و روز آن را معین نکند، نمی‌تواند آن را در سفر بجا آورد، ولی چنانچه نذر کند که روز معینی را در سفر روزه بگیرد، باید آن را در سفر بجا آورد. و نیز اگر نذر کند روز معینی را چه مسافر باشد یا نباشد، روزه بگیرد، باید آن روز را اگرچه مسافر باشد روزه بگیرد.
مسأله ۱۶۸۷ ـ مسافر می‌تواند برای خواستن حاجت سه روز در مدینه طیبه روزه مستحبی بگیرد، و احوط این است که آن سه روز روزهای چهارشنبه و پنجشنبه و جمعه باشد.
مسأله ۱۶۸۸ ـ کسی که نمیداند روزه مسافر باطل است، اگر در سفر روزه بگیرد و در بین روز مسأله را بفهمد، روزه‌اش باطل می‌شود و اگر تا مغرب نفهمد، روزه‌اش صحیح است.
مسأله ۱۶۸۹ ـ اگر فراموش کند که مسافر است، یا فراموش کند که روزه مسافر باطل میباشد و در سفر روزه بگیرد، روزه او ـ بنا بر احتیاط ـ باطل است.
مسأله ۱۶۹۰ ـ اگر روزه‌دار بعد از ظهر مسافرت نماید، باید ـ بنا بر احتیاط ـ روزه خود را تمام کند، و در این صورت قضای آن لازم نیست، و اگر پیش از ظهر مسافرت کند، ـ بنا بر احتیاط واجب ـ نمی‌تواند آن روز را روزه بگیرد، خصوصاً اگر از شب نیت سفر داشته باشد. ولی در هر صورت نباید پیش از رسیدن به حدّ ترخّص چیزی را که روزه را باطل میکند انجام دهد، وگرنه کفاره بر او واجب می‌شود.
مسأله ۱۶۹۱ ـ اگر مسافر در ماه رمضان چه آنکه قبل از فجر در سفر بوده و چه آنکه روزه بوده و سفر نماید، چنانچه پیش از ظهر به وطنش برسد، یا به‌جایی برسد که میخواهد ده روز در آنجا بماند، چنانچه کاری که روزه را باطل میکند انجام نداده ـ بنا بر احتیاط ـ باید آن روز روزه را بگیرد و در این صورت قضا ندارد. و اگر انجام داده، روزه آن روز بر او واجب نیست و باید آن را قضا کند.
مسأله ۱۶۹۲ ـ اگر مسافر بعد از ظهر به وطنش برسد، یا به‌جایی برسد که میخواهد ده روز در آنجا بماند ـ بنا بر احتیاط ـ روزه‌اش باطل است، و باید آن را قضا کند.
مسأله ۱۶۹۳ ـ مسافر و کسی که از روزه گرفتن عذر دارد، مکروه است در روز ماه رمضان جماع نماید، و در خوردن و آشامیدن کاملاً خود را سیر کند.
روزه مسافر از نظر آیت‌الله مکارم شیرازی
مسأله ۴۳۹ ـ مسافری که باید نمازهای چهار رکعتی را در سفر، دو رکعت بخواند، نمی تواند در آن سفر روزه بگیرد؛ ولی باید قضای آن را بجا آورد، و مسافری که نمازش را تمام می خواند؛ مثل کسی که شغل او سفر است، باید در سفر روزه بگیرد.
مسأله ۴۴۰ ـ اگر روزه دار بعد از ظهر مسافرت کند، باید روزه خود را تمام کند و صحیح است.
مسأله ۴۴۱ ـ اگر روزه دار پیش از ظهر مسافرت کند، وقتی به «حدّ ترخّص» برسد؛ یعنی به جایی برسد که صدای اذان شهر را نشنود و اهل آنجا او را نبینند، باید روزه خود را رها کند و اگر پیش از آن روزه را باطل کند، علاوه بر قضا، بنابراحتیاط واجب، کفّاره هم دارد.
مسأله ۴۴۲ ـ مسافرت در ماه رمضان اشکال ندارد، ولی اگر برای فرار از روزه باشد مکروه است.
مسأله ۴۴۳ ـ اگر مسافر، پیش از ظهر به وطنش برسد، یا به جایی برسد که می خواهد ده روز در آنجا بماند، چنانچه تا آن وقت، کاری که روزه را باطل می کند انجام نداده است، باید آن روز را روزه بگیرد و اگر انجام داده، باید بعداً قضای آن را بجا آورد.
مسأله ۴۴۴ ـ اگر مسافر بعد از ظهر به وطنش یا به جایی که می خواهد ده روز در آن جا بماند برسد، نباید آن روز را روزه بگیرد، و بعداً قضای آن را بجا می آورد. طبق نظر علما بطور کلی مسافرت در ماه رمضان اشکال ندارد اما اگر برای فرار از روزه باشد مکروه است، شخص مسافر بنابه نظر مرجع تقلید خود می تواند سفر خود را مدیریت کرده و قضای آن را بعد از برگشت به وطن به جای آورد.
احکام نماز مسافر
در کنار شرایط روزه مسافر در ماه رمضان، شرع می‌گوید اگر شما به سفر رفته‌اید و دارای شرایط زیر هستید، باید نماز خود را به صورت شکسته به جا آورده و نمازهای چهار رکعتی را دو رکعت بخوانید.
مقصد شما باید حد فاصل چهار تا هشت فرسخ از محل اقامت‌تان دورتر باشد. اگر کمتر و بیشتر از این فاصله بود حد ترخص رعایت نشده است.
از ابتدای سفر باید قصد کنید که بیش از هشت فرسخ از خانه خود دور نمی‌شوید.
قبل از رسیدن به حداقل مسافت، یعنی چهار فرسخ، باید قصد خود را مشخص کرده باشید.
سفر شما نباید برای کار حرام صورت بگیرد.
اگر به وطنی دورتر سفر می‌کنید و بین راه قصد اقامت ده روزه در مکانی را دارید. حکم برای آن مکان ده روزه لحاظ خواهد شد.
شغل شما نباید مسافرت باشد. خواه راننده تریلی یا اتوبوس باشد و یا هر پیشه دیگری که مجبورید به خاطر آن مدام به شهرهای مختلف سفر کنید.
در ادامه شرایط روزه مسافر در ماه رمضان، اگر کوچ نشین هستید و محل زندگی ثابتی ندارید، شما در رده مسافرین قرار نمی‌گیرید.
باید ده روز در محل جدید اقامت داشته باشید. محلی که صدای اذان وطن‌تان در آن شنیده نشود.
اگر در موارد ویژه و خاص قرار گرفتید باید با مراجعه به کتب فقهی یا تماس با دفاتر مراجع عظمای تقلید از حکم خود مطلع شوید.
کفاره روزه مسافر
در مواردی به مسافر کفاره تعلق می‌گیرد. هنگامی که او قبل از ظهر مسافرت خود را شروع کند، روزه‌اش باطل است. با این وجود نمی‌تواند قبل از رسیدن به فاصله مشخص چهار فرسخی یا همان حد ترخص، افطار کند. اگر چنین کرد، کفاره باطلکردن روزه به شکل عمدی بر او واجب است.
مطابق شرایط شرعی روزه مسافر در ماه رمضان، کفاره افطار عمدی در ماه رمضان عبارتست از غذادادن به شصت فقیر که فقر و تنگدستی آن‌ها اثبات شده و یا شصت روز روزهداری به شرطی که یک ماه و یک روز آن متوالی و پشت سر هم به جا آورده شود. باقی شصت روز اگر جابهجا و در ماه‌های متفاوت باشد، ایرادی ندارد.
