کتاب «شوهر آهو خانم» اثر علی محمد افغانی، یکی از بهترین رمان های فارسی در پنجاه سال اخیر است ، ماجراهای این کتاب سرگذشت یک یا چند تن و حوادث آن، وقایع روزانه یک یا چند شهر نیست، بلکه تمامی روزگار ما و ماجراهای زمانه همچون شط پهناوری در آن جاری است، و اهمیت این رمان در همین است، در این که همچون آیینه چهار بعدی عظیمی خصوصیات برجسته روزگار ما را منعکس ساخته است.
رمان شوهر آهو خانم نخستین بار در مهر ماه سال ۱۳۴۰ با سرمایه خود مؤلف انتشار یافت، و در اندک زمانی به حجم قطور نزدیک به ۹۰۰ صفحه و گستردگی موضوع و توانایی نویسنده در طرح خُلق و خوی عامه مردم، به عنوان یک رمان اجتماعی و اثر بزرگ هنری شهرت خاصی پیدا کرد، چنان‌که در فاصله یک‌سال به‌چاپ دوم رسید.
نویسنده در این داستان از زندگی مردم عادی اجتماع ما تراژدی عمیقی پدید آورده، و صحنه‌هایی پرداخته است که انسان را به یاد صحنه‌های آثار بالزاک و تولستوی می‌اندازد و این نخستین بار است که یک کتاب فارسی به من جرأت چنین قیاسی را می‌دهد.
علی‌محمد افغانی در شوهر آهو خانم نشان می‌دهد که نویسنده‌ای است تیزبین که حرکات زن و مرد و کودک و حتی سگ و گربه را به خوبی می‌بیند .
از اختلافات آسیابان و نانوا تا دعوای دو هوو و کتک‌کاری زن و شوهر، همه را می‌تواند چنان توصیف کند، که خواننده صحنه را پیش چشم خود مجسم ببیند، از اسرار زنان و عوالم کودکان خبر دارد.
در هر گوشه از زندگی می‌تواند زیبایی را ببیند و آن را با قدرت تمام ستایش کند، آدم‌های او آدم‌های واقعی هستند که در هر کجای داستان پیدا شوند و گوشه‌ای از شخصیت آنها باز نموده شود، این گوشه با گوشه‌های دیگر که در جاهای دیگری دیده‌ایم، چنان جفت می‌شود که از مجموع آنها آدم کامل و صحیح پدید می‌آید.
شوهر آهو خانم شاهکاری ادبی است ، انتشار آن نه تنها از نظر ادبی، نویدبخش و شورانگیز و دلگرم‌کننده است، بلکه از لحاظ تاریخی و اجتماعی نیز در حدّ خود دلیلی است، بر آنکه از ایرانی نباید امید برگرفت، به رغم تلخکامی‌ها و فروماندگی‌ها، به رغم سمومی که در هوا پراکنده است، هنوز ایران می‌تواند، درست در لحظه‌ای که انتظار نمی‌رود، شگفتی‌هایی از آستین خود بیرون آورد.
نویسنده در همه جا خود را به جای شخصیت‌های داستان می‌گذارد، یعنی به شیوه نویسندگان قرن نوزدهم، شخصیت‌های رمان خود را از بیرون و درون زیر نظر می‌گیرد، و بر کارها و افکار آنها نظارت مستقیم دارد.
به عبارت دیگر یک آگاه همه چیزدان و عقل کل است، اما برخلاف این رمان‌ها، همان طور که اشاره رفت، نویسنده با زبان روشن‌فکرانه خود و معلومات خود به جای شخصیت‌های رمان حرف می‌زند، به همین دلیل در کتاب بی‌سواد، عامی، روشنفکر و آگاه همه مثل هم حرف می‌زنند و کتاب مشحون از کلمات قصار فیلسوفان ایرانی و خارجی و عقاید و افکار شخصیت‌های مذهبی و اجتماعی است.
این رمان خواننده را بیشتر به یاد قصه‌های بلند ایرانی مثل سمک عیار و امیرارسلان و منظومه‌های داستانی شاعران ایرانی می‌اندازد که در آنها شاعر یا نویسنده عقاید و افکار خود را در دهان شخصیت‌های داستان مخلوق خود می‌گذارد، و در حقیقت به جای آن که نویسنده شخصیت‌های داستان را به گفت‌وگو وادارد، شخصیت‌ها، به زبان نویسنده صحبت می‌کنند و توضیح‌دهنده افکار و وسعت معلومات او هستند.
داستان در سال ۱۳۱۳ در کرمانشاه رخ می‌دهد و درون مایه اصلی داستان با واقعیّت اسف‌بار زندگی زنان در لایه‌های زیرین جامعه در آن سال‌ها ارتباطی نزدیک دارد و در نکوهش آئین چند همسری است. در این رمان مناسبات خانوادگی و ضوابط احساسی و عاطفی مرتبط بدان بازنمایی شده‌است. این کتاب جایزه بهترین رمان سال را از آن خود کرده است.
همچنین کتاب حاضر، توسط صلاح نیساری به زبان کردی ترجمه شده و توسط انتشارات نارین در بوکان به چاپ رسیده‌است.
علی محمد افغانی را بیشتر بشناسیم
علی محمد افغانی در تاریخ ۱۱ دی ۱۳۰۳ در شهر کرمانشاه متولد شد. برای یادگیری خواندن و نوشتن، ابتدا به مکتب‌خانه و سپس به مدرسه رفت. تحصیلات متوسطه را هم در کرمانشاه به پایان رساند و سپس راهی تهران شد.
با توجه به شرایط مالی و اقتصادی و برای تأمین مخارج زندگی، علی محمد افغانی ورود به دانشکده‌ی افسری ارتش را انتخاب کرد. در این دانشکده شاگرد ممتاز شد و به همین دلیل او را به آمریکا اعزام کردند. این سفر او را بیش از پیش با جهان ادبیات و مفهوم «رمان» آشنا کرد.
وقتی علی محمد افغانی در سال ۱۳۳۳ به ایران و کرمانشاه بازگشت، به دلیل گرایش به سازمان نظامی حزب توده‌ی ایران، توسط مأموران حکومت نظامی دستگیر شد و او را به تهران منتقل کردند. در دادگاه بدوی به اعدام محکوم شد اما در دادگاه تجدید نظر، حکم حبس ابد گرفت و به زندان قصر منتقل شد.
علی محمد افغانی تا سال ۱۳۵۷ و سقوط رژیم شاه به دست مردم، در زندان ماند و مشهورترین اثر خود، رمان «شوهر آهو خانم»، را در زندان نوشت.
هر یک از آثار علی محمد افغانی از زاویه‌ای دارای اهمیت و به نوعی «بهترین» کتاب او هستند ، اما کتاب شلغم میوه‌ی بهشته، کتاب سیندخت،کتاب شادکامان دره‌ی قره‌سو،کتاب همسفرها لیستی ازبهترین آثار این نویسنده ی ایرانی است.
