خبر فوت «یوکیا آمانو، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی در حالی در رسانه‌ها منتشر شد که دست‌کم تا دو زمستان دیگر می‌توانست هدایت سکان یکی از مهم‌ترین زیرمجموعه‌های سازمان ملل متحد را در دست داشته باشد٬ اما از هفته گذشته این دیپلمات ۷۲ ساله ژاپنی اعلام کرده بود که به دلیل بیماری و کسالت، پس از یک دهه قصد دارد تا هدایت آژانس را به شخص دیگری بسپارد.
نگاهی کوتاه به زندگینامه آمانو
اخبار سیاسی- آژانس بین المللی انرژی، سازمانی بین‌المللی است که در سال ۱۹۵۷ برای ترویج استفاده صلح‌آمیز و جلوگیری از استفاده نظامی از انرژی هسته‌ای و به عنوان نهادی مستقل و خودمختار تأسیس شد.
در هفتم اکتبر سال ۲۰۰۵ آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و مدیر اجرایی آن محمد البرادعی، مشترکا جایزه صلح نوبل را به دست آوردند، به باور تحلیلگران البرادعی مصری الاصل، از رویکرد غرب به مسئله هسته‌ای ایران انتقاد کرده و در مقابل هم دولت وقت آمریکا او را متهم به نرمش در قبال تهران می‌کرد.
پس از محمدالبرادعی، آمانو درست زمانی مدیریت آژانس بین المللی انرژی را در دست گرفت که موضوع برنامه هسته‌ای ایران در محافل بین‌المللی کاملا داغ بود.
آمانو سال‌ها در وزارت خارجه کشورش در سمت‌های مختلف انجام وظیفه کرده بود، تا آنکه رئیس دفتر خلع سلاح در وزارت خارجه ژاپن شد؛ سمتی که آغازگر راهی بود که او را به مهم‌ترین نهاد رسیدگی کننده به موضوعات مرتبط با سلاح اتمی و خلع سلاح رساند.
آمانوی ژاپنی الاصل از سپتامبر ۲۰۰۵ تا سپتامبر ۲۰۰۶ در سمت رئیس شورای حکام مشغول به فعالیت بود و در سال ۲۰۰۹ در رقابت با «عبدالصمد مینتی» پس از ۶ دور رأی‌گیری، به جانشینی محمد البرادعی، دبیر کل پیشین این سازمان منصوب شد، همچنین در سال ۲۰۱۷ آمانو برای سومین بار به ریاست آژانس بین‌المللی انرژی اتمی انتخاب شد و در یک دوره سه ساله دیگر تا سال ۲۰۲۱ هدایت این نهاد بین‌المللی را برعهده گرفت، البته بسیاری با انتخاب او به واسطه مواضع تندش در برابر کشور‌های در حال دستیابی به انرژی هسته‌ای موافق نبودند و نسبت به آن، ابراز نارضایتی می‌کردند.
در سال ۱۳۹۲ همزمان با روی کار آمدن حسن روحانی رئیس جمهور کشورمان٬ شاهد آغاز دوره جدید مذاکرات جدی میان تهران و شش قدرت جهانی بودیم، اگرچه روند رایزنی‌های سیاسی و دیپلماتیک رو به جلو بود، اما در عین حال یکی از گزارش های آمانو و همکارانش بیش از سایر گزارش ها برای به نتیجه رساندن مذاکرات حیاتی بود، علاوه براین در آذرماه سال ۱۳۹۴ پس از مهلتی کوتاه و بازدیدی از تأسیسات پارچین که نمونه‌برداری از آن پرحاشیه بود، آمانو گزارش نهایی خود را در زمینه «جنبه احتمالا نظامی برنامه هسته‌ای» (PMD) ارائه داد و این پرونده را بست. ولی نحوه بسته شدن این پرونده از آن زمان تاکنون، از سوی صاحب نظران و کارکنان پیشین آژانس از طیف‌های مختلف «سیاسی» خوانده شده است.
با دستیابی ایران و شش قدرت جهانی به توافق هسته‌ای یا همان برجام، این نهاد تحت هدایت یوکیا آمانو عهده‌دار مسئولیتی خطیر شد، در واقع این نهاد موظف شد تا به صورت مداوم اجرای تعهدات از سوی ایران را بررسی و راستی‌آزمایی کند و درباره آن گزارش دهد.
از زمان اجرای برجام گزارش‌های متعددی از سوی مدیرکل آژانس درباره اجرای برجام و همچنین اجرای تعهدات کشورمان منتشر شده است، تا همین هفته‌های اخیر- که تهران از میزان پایبندی خود به ۳ تعهد برجامی کاست،کشور ما را پایبند به تعهداتش معرفی می‌کرد.
در این بین آمانو که در زمان آغاز فعالیتش در آژانس گفته بود، طبق سنت این نهاد تلاش نخواهد کرد که بیش از دو دوره مدیرکل شود، با موافقت کشور‌های عضو شورای حکام به مدت چهار سال دیگر برای احراز این پست برگزیده شد.
از فشار آمریکا با خروج از برجام تا مقاومت آمانو/ آژانس به تمام مکان‌های مورد نیاز برای بازرسی در ایران، دسترسی دارد
با روی کار آمدن دولتی تازه در آمریکا و تصمیم واشنگتن به خروج از برجام، آمانو در مقاطعی با فشار‌هایی تازه روبه‌رو شد، بنابراین در اوایل سال ۱۳۹۶ راهی کاخ سفید شد و گفت‌وگو‌هایی در زمینه نهاد تحت هدایتش با مقام‌های کاخ سفید و همچنین قانونگذاران آمریکایی داشت، در این سفر بود که او از احتمال کاهش بودجه آژانس خبر داد و گفت که اگر آمریکا و دیگر کشور‌ها منابع مالی این سازمان را تأمین نکنند، پول کافی برای بازرسی‌ها از فعالیت‌های هسته‌ای ایران وجود نخواهد داشت.
آمانو از این رو چنین اظهاراتی را بیان کرد که بنا بر یک تحقیق کنگره آمریکا، از بودجه چند صد میلیون دلاری آژانس، کاخ سفید سهمی حدود ۲۵ درصدی برای تامین آن دارد. به علاوه این بودجه عادی، باید مخارج چند میلیون دلاری راستی آزمایی از برنامه هسته‌ای ایران در دوران برجام را هم اضافه کرد که واشنگتن در زمان دستیابی به توافق درباره تامین بخش مهمی از آن متعهد شد.
هر لحظه امکان غرق شدن کشتی فرسوده برجام توسط آب‌های متلاطم تنش‌های بین‌المللی وجود دارد
بنیامین نتانیاهو نخست وزیر رژیم صهیونیستی در سخنرانی خود در مجمع عمومی سازمان ملل متحد از وجود یک انبار هسته ای در کشورمان سخن گفته بودو در سخنرانی خود خطاب به آمانو گفت که «کار درست را انجام دهید، بروید و از این انبار اتمی بازدید کنید، پیش از آنکه ایرانی‌های کار تمیز کردن آن را پایان دهند» همچنین نتانیاهو از میزان دسترسی آژانس به اماکن در ایران انتقاد کرد و در این اشارات مستقیم و نام بردن از آمانو موجب شد که این دیپلمات ژاپنی، اعلام کند که آژانس به هر جایی که لازم باشد دسترسی دارد.
با ادامه درخواست‌ها از مدیرکل آژانس از سوی دونالد ترامپ و مقام‌های اسرائیل، آمانو در جملاتی کم سابقه طی یک سخنرانی خطاب به کارکنان آژانس اعلام کرد که اگر اعتبار ما زیر سؤال برود و به آژانس برای راستی‌آزمایی‌ها فشار بیاورند عواقب زیان‌باری دارد.
جمهوری اسلامی ایران پس از گذشت یک سال از خروج آمریکا از برجام، گام هایی را ذیل این توافقنامه برای اجرای تعهدات طرف مقابل انجام داد، اما در این شرایط در خبرها مطرح شد که چند وقتی است که آمانو به دلیل کسالت در برخی نشست‌ها غیبت دارد و معاون او مسئولیت برخی امور را در دست گرفته است.
دیدار معاون حقوقی و بین المللی ظریف با آمانو
خرداد ماه بود که غلامحسین دهقانی معاون حقوقی و بین المللی وزیر امور خارجه، به همراه کاظم غریب آبادی، سفیر و نماینده دائم کشورمان در وین، با مدیرکل آژانس بین المللی انرژی اتمی، دیدار کردند، دهقانی در این دیدار با تشریح مبانی تصمیم اخیر ایران درخصوص توقف برخی اقدامات داوطلبانه خویش تحت برجام، بر ضرورت اقدامات عملی اعضای باقی مانده در این توافقنامه به منظور حفظ آن، تاکید کرد که برگشت پذیری اقدامات ایران به اقدامات عملی دیگران بستگی دارد، وظیفه آژانس در شرایط موجود این است که به هنگام گزارش واقعیت‌های صحنه نیز به طور جامع عمل کرده و بدون پیش داوری، تمامی جوانب موضوع را ببیند، همچنین آمانو در این دیدار، برجام را یک دستاورد مهم برای راستی آزمایی خواند.
یوکیا آمانو در زمان حیاتش به عنوان مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در گزارش‌های منتشره مربوط به ایران، تا اندازه‌ای جانب اعتدال را رعایت کرده و منصفانه رفتار می‌کرد، اما به باور برخی از تحلیلگران به عنوان نهاد ناظر برجام در حوزه سیاسی برای ایفای حق تهران و اجرایی کردن بند‌های این توافقنامه بسیار ضعیف عمل کرد و نتوانست جنبه‌های سیاسی این توافق هسته‌ای را عملیاتی کند؛ برخی آمانو را فردی محافظه کار می دانند، که به شدت از سیاست‌های آمریکا و غرب پیروی می‌کرد.
در همین رابطه سیدعباس عراقچی معاون سیاسی وزارت امور خارجه ضمن تسلیت درگذشت یوکیا آمانو تصریح کرد که ما همکاری نزدیکی با یکدیگر داشتیم، من عملکرد حرفه‌ای و ماهرانه او را به عنوان مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در بستن کامل پرونده موسوم به PMD (ابعاد نظامی احتمالی برنامه هسته‌ای ایران) و ارائه پانزده گزارش متوالی که در آن‌ها پایبندی کامل ایران به برجام تایید شده بود، تحسین می‌کنم. خداوند روح او را در آرامش قرار دهد».
اما در این بین برخی هم می‌گویند که آژانس بین المللی به عنوان نهاد ناظر بر فعالیت هسته‌ای تمام کشور‌ها نتوانست حق ایران را به درستی در توافقنامه برجام رعایت کند و آمانو باعث شد، قدرت‌هایی مانند آمریکا، فرانسه و انگلیس نفوذ فوق العاده‌ای بر این سازمان داشته باشند، در واقع آمانو تنها در جنبه‌های فنی، نظارت بسیار قوی در رابطه با فعالیت هسته‌ای کشور ما ادا کرد و با اعزام بازرسان، نظارت دقیق و فشرده سعی کرد که کشور ما را وادار به انجام تمام تعهداتش کندT در حالی که نتوانست قدرت‌های دیگر را به اجرایی کردن توافق شان در برجام سوق دهد.
آمانو نتوانست حق ایران در برجام را استیفا کند/ گزارش‌های او منصفانه بود، اما می‌توانست عملکرد بهتری داشته باشد
حسن هانی‌زاده کارشناس مسائل بین الملل با اشاره به رویکرد آمانو در قبال ایران، گفت که او تلاش کرد تا جایگاه آژانس بین المللی انرژی اتمی را ترمیم کند و نفوذ آمریکا و قدرت‌های دارای حق وتو در آژانس را کاهش دهد، ولی نتوانست ظرف مدتی که مدیریت این نهاد را به عهده داشت در برابر کاخ سفید اقدام عملی انجام دهد، چراکه آژانس همچنان تحت تاثیر سیاست‌های آمریکا، فرانسه و انگلیس قرار داشت.
وی تاکید کرد که دوران البرادعی به عنوان مدیر کل آژانس، بسیار بهتر از دوران آمانو بود، چراکه البرادعی یک دیپلمات و سیاستمدار مصری، از یک کشور عربی و مسلمان بود که توانست بی طرفی آژانس را نشان دهد، ولی ضعف‌های بسیاری داشت لذا نتوانست جایگاه بی طرفانه‌ای برای آژانس تعریف کند، در واقع آمانو همواره تابع سیاست‌های آمریکا و غرب بود، ولی با این حال در گزارش‌های که او در رابطه با ایران منتشر می‌کرد، تا اندازه‌ای اعتدال را رعایت و منصفانه عمل می‌کرد.
همچنین محسن محمودی کارشناس مسائل هسته ای در گفت‌وگو با باشگاه خبرنگاران جوان، گفت که براساس برخی تحلیل‌ها آمانو تمایل داشت که بی طرفی سازمان انرژی اتمی را نسبت به خواست‌های آمریکا و سایر کشور‌ها حفظ کند، اما همواره برخی محدودیت‌ها را بر سازمان ملل اعمال می‌کرد و این امر به خصوص در مورد رژیم صهیونیستی و کشور‌هایی مانند هند و پاکستان بیشتر به چشم می‌خورد، در واقع آمانو سعی داشت در ظاهر خود را بی طرف نشان دهد، اما هیچ پیشرفتی نداشت.
محمودی ادامه داد که بیش از ۹۰ درصد فعالیت های آژانس بین الملل انرژی اتمی درباره ایران است و تنها ۱۰ درصد مربوط به سایر کشور‌هاست، در واقع تمام تمرکز آژانس در دهه گذشته و زمان آمانو بر روی ایران بود، در حالی که در منطقه بسیاری از کشور‌ها در حال حرکت به سمت انرژی هسته‌ای هستند و در این زمینه فعالیت می‌کنند.
چه کسی جانشین آمانو می‌شود؟
با گذشت یک روز از انتشار خبر در گذشت آمانو، بحث درباره گزینه جانشینی وی همچنان داغ است، «کرنل فروتا» هماهنگ‌کننده ارشد سیاستگذاری آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از رومانی و «رافائل گروسی» نماینده آرژانتین در این نهاد دو گزینه محتمل برای حضور در پست مدیرکلی آژانس بین المللی انرژی اتمی هستند و طبق گزارش رسانه‌ها، یک نفر از میان دو معاون آمانو شانس بیشتری برای جایگزینی او دارند. حال باید دید که چه کسی ریاست آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را برعهده خواهد گرفت.
