فرشاد مؤمنی عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی در نشست تخصصی «سیاست‌های راهبردی در آستانه تحریم‌های ظالمانه آمریکا علیه جمهوری اسلامی ایران» که به همت جهاد دانشگاهی واحد علامه طباطبائی و با همکاری دانشکده اقتصاد این دانشگاه، برگزار شد، با اشاره به کتاب کتاب «موانع تاریخی رشد سرمایه‌داری در ایران دوره قاجار»، گفت: «احمد اشرف» در این کتاب از ربع پایانی قرن ۱۸ تا ربع پایانی قرن ۲۰ در این زمینه را روایت کرده است، او از مفهوم بلاتکلیفی نظام‌وار و نهادمند استفاده نمی‌کند ولی نحوه گزارش‌دهی و نحوه انتخاب عبارت‌های راهبردی او به‌گونه‌ای است که نشان می‌دهد این مسئله را درک کرده است.
* استفاده از نسخه نیمه استعماری (شرایط بلاتکلیفی) برای ایران
وی ادامه داد: او برای این دوره (دو قرن)، برای ایران از تغییر رشد اقتصادی در شرایط نیمه استعماری (شرایط بلاتکلیفی) استفاده می‌کند، در این شرایط ایران همه هزینه‌های یک کشور مستقل را می‌پردازد اما قادر به استفاده از امتیازات آن استقلال برای شکل دادن به سرنوشت خودش و فراهم کردن بستری برای تحقق اهداف توسعه‌اش ناتوان می‌ماند، به طور همزمان این کشور همه هزینه‌های یک کشور مستعمره را می‌پردازد اما چون بلاتکلیف است از فرصت‌های احتمالی موجود در یک بستر استعماری هم محروم است.
مؤمنی با مطرح کردن سؤالی مبنی بر اینکه آیا می‌توان در شرایط استعمارزدگی هم فرصت‌هایی برای توسعه تصور کرد، گفت: پاسخ در این زمینه مثبت است، اگر کشوری تکلیف‌اش روشن باشد حتی به صورت مستعمره، از دل آن فرصت‌هایی به‌وجود می‌آید که بعداً می‌تواند در شرایط استقلال‌اش از آنها استفاده کند، متدوال‌ترین مثال در این زمینه تجربه هندوستان است، هندوستان تکلیف‌اش روشن و مستعمره انگلستان بود، به خاطر ویژگی‌های اقلیمی، قومیتی و سایر ویژگی‌ها؛ استعمارگر برای اداره ارزان‌قیمت مستعمره یک مجموعه‌ای از تمهیدات را در دستور کار قرار داده بود.
* استفاده هندی‌ها از فرصت‌های پس از استعمار
وی افزود: در دوره پس از استعمار، هندی‌ها با کمترین هزینه توانستند به‌سرعت از دستاوردهای جدید علمی و فنی بدون نیاز به سرمایه‌گذاری جدید روی انسان‌ها، بهره‌مند شوند و در شرایطی که کشورهای سابق مستعمره، حالا مستقل شده و نیروهای مسلط به زبان خارجی نداشتند، اینها توانستند بخش بزرگی از بدنه کارشناسی سازمان‌های بین‌المللی را هم اشغال کنند و از همه امکانات بین‌المللی در راستای اهداف توسعه خودشان در دوره پس از استقلال استفاده کنند.
عضو هیئت علمی گروه برنامه‌ریزی و توسعه اقتصادی دانشگاه علامه طباطبائی ادامه داد: یکی دیگر از موارد مهم این است که استعمارگر برای حداقل‌سازی هزینه‌های خودش یک نظام دیوان‌سالاری بسیار منضبط، کارآمد و کم‌هزینه را در هندوستان فعال کرد و بعد این دیوان‌سالاری در دوران استقلال یکی از مهترین نیروهای محرکه برای غلبه بر مشکلات‌شان بود.
وی با بیان اینکه استعمارگر برای حداقل‌سازی هزینه‌های خود، سیستم راه‌آهن را به عنوان ابزار راهبردی حمل‌و‌نقل در هندوستان ایجاد کرد، گفت: هندوستان به‌لطف زیرساخت‌هایی که در دوران استعمار با آن هدف ایجاد شد در دوره پس از استقلال خود تا امروز از نظر طول خطوط راه‌آهن، دومین کشور دنیا است و از همه کارآمدی‌های آن هم توانست استفاده کند. بنابراین خیلی مسئله مهمی است که ما بیاییم و ابزارهای پیشبرد راهبرد بلاتکلیف‌سازی کشورهایی که در مناطق استراتژیک جهان قرار دارند را زیر ذره‌بین قرار دهیم.
* ترسیم یک افق بلند مدت بر اساس کتاب «هنر تحریم‌ها» نوشته «ریچارد نفیو»
مؤمنی ضمن اشاره به کتاب «استراتژی امنیت ملی آمریکا در قرن ۲۱»، بیان کرد: از نظر من آن استراتژی تا امروز تغییر نکرده و شاید مهم‌ترین گواه در این زمینه کتاب «استراتژی امنیت ملی آمریکا در قرن ۲۱» است. در این کتاب نویسنده خیلی صریح و شفاف این بحث را مطرح کرده که در قرن ۲۱، استراتژی مسلط در مواجه با ایران استراتژی بلاتکلیف نگهداشتن ایران است.
وی تأکید کرد: اگر ما اهداف بلند‌مدت را نداشته باشیم نمی‌توانیم از درک بایسته طراحی‌های کوتاه مدت هم به‌خوبی برآییم، اگر بخواهید این طراحی‌های جدید را مبنا قرار دهید، شاید بهترین اثری که به صورت شفاف و ساده این استراتژی بلاتکلیفی را در یک افق بلند مدت تصویر کرده است، کتاب «هنر تحریم‌ها» نوشته «ریچارد نفیو» است.
در دیدار با رئیس‌جمهور چه گذشت؟
وی گفت: در این دیدار خیلی صریح به ایشان گفتم که از نظر من هم اعضای کابینه و هم نمایندگان مجلس باید به صورت حرفه‌ای و تخصصی در معرض آموزش کتاب «هنر تحریم‌ها» قرار بگیرند. وقتی از بیرون خیلی شفاف می‌گویند که هدف آنها براندازی جمهوری اسلامی است و برای براندازی ایران چه تمهیداتی را در دستور کار قرار داده‌اند، نظام تصمیم‌گیری ما راحت‌تر می‌تواند این موضوع را حذف کند اما متأسفانه به این پیشنهاد هم مانند خیلی از پیشنهادات دیگر بی‌اعتنایی کردند.
مؤمنی یادآور شد: دلیل این پیشنهاد این است که در یک اقتصاد سیاسی رانتی که با تعارض منافع گسترده و با دستکاری‌های غیرمتعارف واقعیت در راستای منافع رانت‌جویان مواجه هست هر دیدگاه کارشناسی که با منافع رانت‌جویان مغایرت داشته باشد، خیلی سریع می‌تواند موضوع برچسب‌زنی‌ها و بدنام کردن‌ها قرار بگیرد و نظام تصمیم‌گیری فاقد صلاحیت‌های کافی تخصصی هم خیلی راحت می‌تواند بازیچه چنین فضای آشوب‌ناکی قرار بگیرد.
وی افزود: وقتی از بیرون خیلی شفاف می‌گویند که هدف آنها براندازی جمهوری اسلامی است و برای براندازی ایران چه تمهیداتی را در دستور کار قرار داده‌اند، نظام تصمیم‌گیری ما راحت‌تر می‌تواند این موضوع را حذف کند اما متأسفانه به این پیشنهاد هم مانند خیلی از پیشنهادات دیگر بی‌اعتنایی کردند.
مؤمنی اظهارکرد: اگر آموزش‌ها به نحو بایسته و مناسب ارائه داده نشود این سرگردانی و بلاتکلیفی فکری در ساحت نظر و این بی‌برنامه بودن در ساحت عمل درواقع نوعی کاسه گلی است که به آنها می‌دهیم که ما را در راستای بلاتکلیفی متحیر نگه دارند و ما هم همه آن هزینه‌ها را می‌پردازیم بدون اینکه قادر به استفاده از فرصت‌ها باشیم.
وی ادامه داد: این نیروهای بیرونی می‌خواهند سلسله احزاب و نیروی فکری نظام تصمیم‌گیری را دچار سردرگمی کنند، به‌گونه‌ای که اینها قادر نباشند برنامه‌ریزی کنند و با یک تصویری از آینده بحث‌های خود را جلو ببرند.
* استراتژی مسئله‌دار کردن مردم نسبت به ساختار قدرت
عضو هیئت علمی دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبائی تصریح کرد: راهبرد دومی که آنها مطرح کردند، استراتژی مسئله‌دار کردن مردم نسبت به ساختار قدرت است و با هر شیوه ممکن که ندانم‌کاری‌ها و بی‌برنامه‌گی‌ها، نیروی محرکه عصبانی کردن مردم باشد، راجع‌به تمام گزینه‌های ممکن در این زمینه به صورت فعال کار می‌کنند.
وی افزود: در زمینه ایجاد نارضایتی در بین مردم از سوی یک نظام اجرایی فاقد برنامه آن چیزی که در این کتاب (هنر تحریم‌ها) خیلی شفاف و صریح مورد توجه قرار گرفته، مسئله استفاده از هر نوع خطا و شتابزدگی در نظام تصمیم‌گیری ما برای تشدید بحران بیکاری است، یعنی در قلب طراحی‌هایی که آنها انجام داده‌اند تا ایران را از نظر اقتصادی از کار بیندازند و هم مردم را به اعتراض و عصیان برانگیزند، استراتژی از بین بردن فرصت‌های شغلی است.
مؤمنی با اشاره به کتاب «هنر تحریم‌ها»، گفت: نویسنده در این کتاب می‌گوید برای اینکه چنین چیزی (از بین بردن فرصت‌های شغلی) اتفاق بیفتد، برنامه‌ریزی کرده‌ایم که بستری برای تسهیل در زمینه مصرف‌های ارزبر و پرجاذبه برای اینها ایجاد کنیم و تصریح می‌کند که چنین راهبردی به‌طور همزمان چند کارکرد کلیدی برای ما دارد، اینکه ذخایر ارزی ایران را تخلیه می‌کند و ذخایر ارزی برای یک کشور به‌شدت نیازمند واردات، مهم‌ترین ابزار قدرت انحطاط برای مواجه با شوک‌ها است.
وی با بیان اینکه داده‌های رسمی انتشاریافته در ایران در زمینه فرصت‌های شغلی بسیار تکان‌دهنده است، بیان کرد: این داده‌ها نشان می‌دهد ما در شرایطی که بی‌برنامه و فاقد تعریف‌های مشخص از طرز کار آنها بر علیه موجودیت کشورمان هستیم، چقدر راحت بازی می‌خوریم.
عضو هیئت علمی دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبائی گفت: یکی از برجسته‌ترین اقتصادشناسان معاصر توسعه، تعریفی ارائه داده است که به‌نظرم اگر این پیام فهم شود، بزرگترین کمک به نظام تصمیم‌گیری کشور است، این نویسنده می‌گوید رقابت بین شرکت‌ها و رقابت بین کشورها، شکل تجسد یافته رقابت بین اندیشه‌ها است.
* برخی اوقات در تصمیم‌ها کاری می‌کنیم که گویی اصلاً راضی به زحمت استکبار جهانی هم نیستیم
وی اظهارکرد: در این بلاتکیفی و بی‌برنامه‌گی، ما به شیوه‌ای عمل می‌کنیم که گویی اصلاً راضی به زحمت استکبار جهانی هم نیستیم و بعضی اوقات، شیرین‌کاری‌هایی می‌کنیم که به مخیله آنها هم خطور نمی‌کند.
وی با بیان اینکه ایجاد اشتغال کارآمدترین ابزاری است که در دانش توسعه شناخته شده است، گفت: هیچ چیزی به اندازه زیر ذره‌بین قرار دادن آنچه که به اشتغال مولد در ایران مربوط می‌شود برای ما سرنوشت‌ساز نیست، ولی در چارچوب مناسبات رانتی حاکم بر ایران دهها مسئله فرعی کم‌‌اهمیت در قله مطرح شدن هستند ولی درباره اشتغال مولد هیچ صدایی نمی‌شنوید و از این ناحیه بسیار آسیب‌پذیر هستیم.
* هیچ ابزاری به اندازه اشتغال مولد در زمینه مهار آسیب‌های اجتماعی مؤثر نیست
مؤمنی با تأکید بر اینکه هیچ ابزاری به اندازه اشتغال مولد در زمینه مهار آسیب‌های اجتماعی مؤثر نیست، خاطرنشان کرد: از جنبه ایجابی گفتیم که اگر توسعه می‌خواهیم باید ایجاد اشتغال در مرکز توجه‌مان قرار بگیرد اما وقتی شما کتاب «ریچارد نفیو» را نگاه می‌کنید او از زاویه اینکه از کانال تحمیل بیکاری چطور می‌شود ایران را به زانو درآورد برای ما صحبت می‌کند، حالا که حکومت‌گران ما نتوانستند اهمیت وجه ایجابی را درک کنند، ژست این را دارند که از این آسیب‌های اجتماعی فاجعه‌آمیز و فراگیر ناراحتند اما به سراغ منشأها، پیامدها و راهکارهای برون‌رفت از این وضعیت نمی‌روند.
* ادای برنامه‌ریزی را درمی‌آوریم
این استاد دانشگاه درباره مجاب کردن حکومت‌گران اظهار کرد: برای مجاب کردن حکومت‌گران گرامی ابتدا باید این فهم، هویت جمعی پیدا کند و تبدیل به یک مطالبه جدی شود، اگر چنین شد، آن‌وقت دستاوردهایش هم ظاهر خواهد شد، اشتغال یک متغییر سیستمی است یعنی باید همه کارهایی که امنیت حقوق مالکیت را در کشور متزلزل می‌کند زیر ذره‌بین قرار دهیم و همه اینها یعنی مغایرت با منافع رانت‌جوها. بنابراین یک اراده سطح بالا و یک برنامه دقیق توسعه‌ای لازم داریم اما متأسفانه چیزی که ما در عمل دیدیم، تمایلی در این زمینه وجود ندارد.
در ایران مطالعه‌هایی داریم که بر حسب نوع واردات کالاهای ساخته شده قابل تولید در کشور نشان داده که به ازای هر یک میلیارد دلار واردات این اقلام، بین ۲۶ هزار تا ۱۰۰ هزار فرصت شغلی از دست می‌رود.
وی افزود: ما در زمینه برنامه‌ریزی هم بیشتر ترجیح می‌دهیم که ادا و شکل برنامه‌ریزی را درآوریم تا اینکه فعل برنامه‌ریزی را در دستور کار قرار دهیم.
* «نفیو» می‌گوید: برای ما بیکار کردن جوان‌های ایران خیلی حیاتی است
مؤمنی با اشاره با اشاره به کتاب «هنر تحریم‌ها»، گفت: «نفیو» نویسنده این کتاب می‌گوید برای ما بیکار کردن جوان‌های ایران خیلی حیاتی است، وقتی که ما تلاش می‌کنیم تعداد بیکارهای ایران زیاد شود، منطق آن از نظر براندازی این است که می‌گوید معمولاً کسانی که شاغل هستند دیدگاه‌های رادیکال نسبت به حکومت ندارند، نسبت به حکومت احساس تعلق بیشتری نشان می‌دهند و از همه مهم‌تر می‌گوید در زندگی روزمره شاغل‌ها، به طور نسبی اختلال‌های کمی پیش می‌آید، بنابراین هر کدام از اینها بر اثر بیکاری می‌تواند یک نیروی محرکه برای عصیان شود.
* تحصیل بدون اشتغال، بزرگترین مایه سرخوردگی است
وی ادامه داد: «نفیو» سپس تصریح می‌کند، برای کشوری که میانه سنی جمعیت آن پایین است و نسبتاً جمعیت جوان دارد، تحصیل بدون اشتغال، بزرگترین مایه سرخوردگی است، سپس می‌گوید؛ برای جمعیت جوان و بیکار هزینه فرصت مشارکت در آشوب‌ها و اعتراض‌ها نزدیک به‌صفر است.
مؤمنی اظهار کرد: به‌نظرم همه این موارد علائم روشنی است که اگر واقعاً به قاعده عقل سلیم و بر مبنای توجه به بدیهیات اولیه که قرار باشد کشور ما اداره شود اینکه ما باید چه کارهایی کنیم یا نکنیم، فهرست کردن آنها خیلی دشوار نیست.
* به ازای هر یک میلیارد دلار واردات بین ۲۶ هزار تا ۱۰۰ هزار فرصت شغلی از دست می‌رود
وی افزود: الان در ایران مطالعه‌هایی داریم که بر حسب نوع واردات کالاهای ساخته شده قابل تولید در کشور نشان داده که به ازای هر یک میلیارد دلار واردات این اقلام، بین ۲۶ هزار تا ۱۰۰ هزار فرصت شغلی از دست می‌رود.
* داستان ممنوع شدن یک هزار و ۳۳۹ قلم کالا بعد از خروج ترامپ از برجام!
عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی با بیان اینکه چرا یک نظام دیده‌بانی درباره آمار و اطلاعات مربوط به واردات در کشور وجود ندارد، گفت: به‌محض اینکه ترامپ گفت از برجام بیرون می‌آییم و تحریم‌ها را برمی‌گردانیم، یک‌دفعه یک اطلاعیه‌ای آمد که واردات یک هزار و ۳۳۹ قلم کالا ممنوع شد، بررسی کردیم و متوجه شدیم اقلامی که ممنوع کردند شعاری، توخالی و ادا درآوردن است، از این تعداد تا ۵۰۳ قلم مربوط به مواردی می‌شد که در کل ۴۰ سال جمهوری اسلامی ممنوع بود، این شیوه برخورد با مسائل حیاتی کشور شیوه مناسبی نیست.
وی با اشاره به اینکه ما داریم برای چه کسی نمایش باز می‌کنیم، بیان کرد: یکی از کانون‌های کلیدی فساد و تحمیل وابستگی ذلت‌آور به اقتصاد ایران و شکننده و آسیب زننده به آن، الگوی کنونی تجارت خارجی است که به‌راحتی می‌شود آنها را زیر ذره‌بین قرار داد، اگر مسئله اشتغال برای ما مهم بود آن‌وقت اینها را هم به‌دقت وارسی می‌کردیم.
* می‌خواهند ما را بدون برنامه نگه دارند
وی با اشاره به کتاب «هنر تحریم‌ها»، تصریح کرد: آنها می‌خواهند ما را بدون برنامه نگه دارند تا تولید بنیه علمی در ایران از کانال‌های مختلف تضعیف شود و از دل آن تضعیف راهبرد اشتغال‌زدایی هم در دستور کارشان قرار دارد.
مؤمنی درخصوص اینکه مناسبات رانتی چطور اولویت‌های ما را تغییر داده است، گفت: در بیانات هیچکدام از مقامات کلیدی کشور ندیده‌ایم که یک حالت فوق‌العاده‌ای راجع‌به اینکه اشتغال زیر ذره‌بین قرار بگیرد، اعلام کنند و آمارهایی که الان راجع به اشتغال در ایران مطرح می‌شود به لحاظ منطق علمی قابل پذیرش نیستند.
وی ادامه داد: ماجرای تحریم‌ها هم مانند همه ماجراهای دیگری که سرنوشت ما را تحت تأثیر قرار می‌دهد در تسخیر علم قرار دارد و هنوز سطح ذخیره دانایی موجود در کشور خیلی بالاتر از پیچیدگی‌های مسائل ما است اما گرفتاری این است که علم در فرآیندهای تصمیم‌گیری و تخصیص منابع، فصل‌الخطاب نیست و لوازم آن فراهم نیست، امکان اعمال نظارت‌های تخصصی مدنی در زمینه آمار و اطلاعات را در کشور فراهم نمی‌کنند، بنابراین هرکسی هر چه دلش بخواهد می‌گوید.
مؤمنی در پایان گفت: خوشبختانه دوستان ما در انجمن توسعه در تلاش هستند حتی اینکه حکومت هم به‌روی خودش نمی‌آورد و این مسئله را جدی نمی‌گیرد، امیدوارم مسئولان دانشگاه هم با انجمن علمی همکاری کنند تا ما با تلاش و کوشش اندیشیده ملی را در این زمینه به نمایش بگذاریم.
