با اشاره به بزرگی پروژه جاده ابریشم جدید که قرار است از مسیر 65 کشور عبور کند، بیان شد که چین به‌عنوان مجری این طرح می‌تواند علاوه بر برخورداری از مزایای اقتصادی به‌صورت تسهیل در امر صادرات و واردات کم‌هزینه‌تر، از منافع سیاسی آن نیز بهره‌مند شود، در این میان آمریکا به‌عنوان کشوری که نگران به‌خطر افتادن هژمونی خود است یکی از مخالفان بالقوه طرح به‌شمار می‌رود، هرچند که طبق گفته کارشناسان پروژه مذکور تهدید امنیتی ایجاد نمی‌کند و لذا ایالات متحده نمی‌تواند به‌بهانه این موضوع، در عمل مانع تحقق آن شود.
نقش ایران در مسیر جاده ابریشم جدید
کشور ما به‌عنوان یکی از مهمترین کشورهای مسیر جاده ابریشم جدید، می‌تواند نقش مهمی در تسریع اجرایی شدن آن ایفا کند. ایران از نظر چین، عنصر مرکزی در کمربند اقتصادی جاده ابریشم است و موقعیت استراتژیک جغرافیایی آن، به کشورمان در برنامه چین جایگاه حیاتی بخشیده است، لذا ایران می‌تواند محل عبور دو جاده دریایی و زمینی ابریشم باشد. از سویی وجود زیرساخت‌های حمل‌ونقل، ثبات سیاسی و امنیت حاکم بر کشور، نگرانی‌ها در خصوص تسریع و پایداری تجارت از این راه را مرتفع کرده است، در همین رابطه چین در برنامه 185 میلیارد دلاری نوسازی بخش فرسوده انرژی ایران سرمایه گذاری گسترده‌ای انجام داد و رئیس جمهور این کشور وعده داد که حجم تجارت دوجانبه در دهه 2020 به 600 میلیارد دلار برسد.
اما با خروج آمریکا از توافق هسته‌ای و تصمیم این کشور برای بازگرداندن تحریم‌های یکجانبه علیه ایران، نگرانی‌هایی در مورد نقش آتی کشورمان در این کمربند تجاری به‌وجود آورده است، در همین خصوص اسماعیل بشری، کارشناس مسائل چین، درباره جایگاه ایران در مسیر جاده ابریشم به تسنیم گفت: «در ابتدا پکن به‌دنبال آن بود که در مسیر زمینی با عبور از آسیای میانه، ایران، ترکیه و قفقاز به قاره اروپا برسد، و در مسیر دریایی هم از طریق ایران به خلیج فارس و شمال آفریقا دست یابد. مسیر دوم به‌نسبت راه زمینی برای چین مقرون به صرفه‌تر بود. اما مسائلی که در سطح بین المللی برای ایران به‌وجود آمد باعث شد تا چینی‌ها برای تحقق برنامه خود در مقایسه با قبل، نقش کمتری برای کشورمان قائل شوند، از این رو مسیرهای جایگزینی درنظر گرفته شد که از طریق ترکمنستان و خطوط دریایی جمهوری آذربایجان به اروپا برسند، در بعد دریایی هم با حذف ایران، از راه افغانستان و پاکستان به خلیج فارس و شمال آفریقا متصل شوند. هدف چین این بود تا به این روش از تحریم‌های بین المللی که آمریکا علیه ایران وضع می‌کرد، مصون بماند.
وی خاطرنشان کرد: «این در حالی است که تغییر جهت‌ها، هزینه بیشتری را برای چینی‌ها ایجاد کرده است، ضمن آنکه مسیر افغانستان و پاکستان نه‌تنها زیرساخت‌های لازم را ندارد بلکه امن نیست. اما خطوط ریلی در ایران وجود دارد و نیازی به سرمایه گذاری نیست».
لذا نقش‌آفرینی ایران در جاده ابریشم جدید و انتفاع از این کریدور تجاری، تا حدی در پرده ابهام قرار گرفته است.
موانع اجرای پروژه جاده ابریشم جدید
چین به‌عنوان یک ابرقدرت اقتصادی، آرمان‌های بزرگی برای تحول اقتصاد دنیا دارد. اما واقعیت امر آن است که اجرای طرح‌های اقتصادی تنها متکی به توان مالی نیست و شرایط منطقه‌ای و بین المللی و ابعاد امنیتی و سیاسی نیز در این مسیر دخیل هستند.
یکی از مهمترین موانع پیشِ‌روی چین، مسائل امنیتی است. چینی‌ها تلاش دارند از طریق استان سین‌کیانگ به آسیای میانه و سپس اروپا متصل شوند. اما این استان، ناآرام‌ترین منطقه چین به‌شمار می‌رود و در نتیجه شورش داخلی آن در سال 2009 نزدیک به 200 تن کشته شدند. تقابل مسلمانان با دیگر ادیان در این حوزه همواره آتش زیرخاکستری است که می‌تواند بر روند سرمایه گذاری‌ها و تجارت اثر منفی بگذارد.
علاوه‌براین، عبور جاده ابریشم از میانمار، آسیای میانه، افغانستان، پاکستان و بندرهای غربی آفریقا با نگرانی‌هایی در زمینه آسیب به زیرساخت‌ها مواجه است، برای نمونه سال گذشته میلادی، کارکنان چینی راه‌آهن در کنیا از سوی مردم محلی مورد حمله قرار گرفتند. آنها نسبت به حضور کارگران چینی که فرصت‌های شغلی آنها را از بین برده بودند، اعتراض داشتند.
این مسائل در مناطقی مانند افغانستان و پاکستان که با تهدیدات تروریستی و گروه‌های فعال شبه‌نظامی روبه‌رو هستند، بیشتر خواهد بود، در نتیجه چین ممکن است مجبور شود حضور نظامی خود را در برخی مناطق گسترش دهد و لذا معماری امنیت جهانی تغییر یابد، چنان‌که چین اولین پایگاه نظامی خود را سال گذشته در جیبوتی افتتاح کرد. این موضوع بدون شک بر هزینه‌های اجرای طرح خواهد افزود.
همچنین مانع دیگر اجرای جاده ابریشم عدم امکان انتقال برخی تولیدات مانند دارو و میوه و صیفی‌جات از مسیر زمینی است. انجام تجارت از استان سین‌کیانگ تا اروپا، علاوه بر آنکه دو تا سه برابر هزینه حمل‌ونقل دریایی در بر دارد، منجر به فاسد شدن محموله‌های غذایی و دارویی می‌شود، لذا در صادرات برخی اقلام، راه زمینی مقرون به صرفه نیست.
مانع سوم هم مربوط به اقتصاد ضعیف کشورهای آسیای مرکزی است. طبق پیش‌بینی مجله اکونومیست تکمیل این پروژه بین 4 تریلیون دلار تا 8 تریلیون دلار در مدت زمانی نامعلوم، هزینه در پی دارد. اگرچه قرار نیست چین تمام این هزینه‌ها را متقبل شود اما به‌عنوان مجری طرح و همچنین با توجه به عدم توان مالی بسیاری از کشورهای مسیر جاده ابریشم، پکن مجبور خواهد بود بخش اعظم آن را بپردازد. لذا کنار عوامل محیطی، امنیتی، سیاسی مشکل عدم منابع مالی کافی و نبود زیرساخت‌های اولیه برای اجرای طرح، می‌تواند راه را بر تحقق جاده ابریشم جدید دشوار سازد.
سخن آخر
به‌رغم وجود تمام مشکلاتی که در مسیر عملیاتی‌سازی جاده ابریشم جدید قرار دارد، ساخت زیربناها بذاته کار مثبتی است. جاده‌ها، پل‌ها و تونل‌ها جوامع را به هم پیوند می‌دهد و باعث رونق تجارت خواهد شد، ضمن آنکه بانک توسعه آسیا اعلام کرده است این قاره تا سال 2030 به 26 تریلیون دلار زیرساخت نیاز دارد که به‌طور میانگین سالانه 1.7 تریلیون دلار می‌شود، از این رو با توجه به اینکه بسیاری از کشورهای مسیر جاده ابریشم جدید، اقتصاد ضعیفی دارند، حتی تزریق اندکی سرمایه می‌تواند تحول زیادی در معیشت مردمشان ایجاد کند.
طبق اظهارات اسماعیل بشری در گفتگو با تسنیم، در این میان کشورهای آسیای میانه و قفقاز که دسترسی محدودی به دریا دارند و تنها از طریق دریای خزر و از مسیر روسیه باید ترانزیت خود را انجام دهند، به‌دنبال راه تنفسی جدید هستند، براین‌اساس اجرای پروژه جاده ابریشم جدید آنها را بسیار منتفع خواهد کرد.
نکته نهایی آنکه، چین به‌روی این طرح مطالعات زیادی انجام داده است و به‌نظر می رسد به‌خوبی از موانع کار آگاه است اما همچنان بر اجرای آن تأکید دارد، زیرا این طرح نشانگر آغاز نفوذ این کشور در روابط بین الملل به‌شمار می‌رود. پکن پروژه‌هایی را تعریف کرده است که نیازمند مشارکت همه‌جانبه کشورهای زیادی است، بنابراین در این فعالیت بزرگ، چین می‌تواند به‌عنوان رهبر در مسائلی نظیر موضوعات زیست‌محیطی، تجارت آزاد و سرمایه گذاری خارجی عمل کند. این چشم‌انداز برای چینی‌ها که به‌دنبال پیشی گرفتن از آمریکا در ابعاد مختلف سیاسی، نظامی، اقتصادی و فرهنگی هستند بسیار جذاب و تهییج کننده است.
