پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ امریکا همواره به عنوان نماد امپریالیسم و استبداد در ایران شناخته می‌شود. این تعریف از امریکا، به ویژه بعد از کودتای 28 مرداد 1332 در حافظه تاریخی ایرانیان شکل گرفت و طی سال‌های بعد، به واسطه همکاری و همراهی امریکا با رژیم پهلوی پررنگ‌تر شد. در این میان، روشنگری‌های امام خمینی در شکل‌گیری گفتمان ضدامریکایی در ایران نقش بی‌بدیلی داشت. با شروع نهضت اسلامی شعار "مرگ بر امریکا" هم نوا با شعار "مرگ بر شاه" و دیگر شعارها در تظاهرات مردمی سر داده میشد؛ چه اینکه این وجه از انقلاب روی دیگری از شعار "نه شرقی نه غربی" بود. اما قرائن تاریخی تبیین ویژه‌ای از بررسی ریشههای شعار "مرگ بر امریکا" در مبارزات ملت ایران را ممکن می‌سازد.
تبیین مبارزه با امریکا توسط امام خمینی
مبارزات ضدامریکایی که بعد از کودتای 28 مرداد 1332 در ایران شکل گرفته بود، از دهه 40 با آموزه‌ها و تعالیم امام خمینی به شعار اصلی تظاهرات نهضت اسلامی تبدیل شد و رفته رفته دامنه وسیع‌تری یافت.
مردمی کردن گفتمان مبارزه با امریکا، یکی از مهم‌ترین اقدامات امام خمینی از ابتدای نهضت اسلامی بود. ایشان می‌کوشیدند با روشنگری‌های خود، جنایت‌ها و ظلم‌های امریکا را افشا کنند. به عنوان مثال بعد از تصویب لایحه کاپیتولاسیون در سال 1343 ، امام خمینی در یک سخنرانی شدیداللحن و تاریخی در جمع اقشار مختلف مردم، ضمن افشاگری علیه کاپیتولاسیون، رئیس جمهوری آمریکا را "منفورترین افراد دنیا" نزد ملت ایران خواندند و اولین و مهم‌ترین مشکل کشور را اراده امریکاییان در ایران دانستند. این سخنرانی چنان کوبنده بود که زمینه تبعید ایشان را فراهم کرد.
امام خمینی در دوران تبعید نیز همچنان به مبارزه با امریکا ادامه دادند. ایشان که بزرگترین جنایات آمریکا را تحمیل دیکتاتوری محمدرضا پهلوی به ایران می‌دانستند، بعد از هر جنایات رژیم پهلوی علیه مردم ایران، آن جنایت را متوجه امریکا می‌کردند.
نهایتا آموزه‌ها و روشنگری‌های امام خمینی درباره امریکا به عنوان "شیطان بزرگ" باعث شد امریکاستیزی به مشخصه اصلی نهضت اسلامی تبدیل شده و شعار "مرگ بر امریکا" در کنار شعار "مرگ بر شاه"، اصلی‌ترین شعار مردم ایران در راهپیمایی‌ها و تظاهرات انقلابی شود. به طوری که مبارزه با امریکا بر مبارزه با رژیم پهلوی تقدم داشت و حتی شعار "مرگ بر شاه" در راستای شعار "مرگ بر امریکا" تلقی میشد.
شعار "مرگ بر امریکا" در تاریخ نهضت اسلامی
چنانکه از شعارها و دیوارنوشته‌های مردمی در دوران نهضت اسلامی برمی‌آید، شعار "مرگ بر امریکا" جزء لاینفک مبارزات مردم ایران در دوران نهضت اسلامی بوده است. چنانکه شعارهایی چون «مرگ بر امریکا»، «مرگ بر استعمارگران امریکا»، «مرگ بر امپریالیسم امریکا»، «باعث خشم مردم نشو؛ پس مرگ بر تو امریکایی»، «مرگ بر مزدور امریکایی» و... همواره در میان شعارها، دیوارنوشته‌ها و پارچه‌نوشته‌های مردم به چشم می‌خورد.[1]
با اوج‌گیری نهضت اسلامی، شعارهای ضدامریکایی نیز بیشتر شد به طوری که در سال 1357، محور اصلی شعار مردم ایران در راهپیمایی‌ها، "مرگ بر امریکا" بود.
بنابر گزارش‌های سفارت امریکا در ایران، از تاریخ 6 اکتبر 1978 [14 مهر 1357] در راهپیمایی‌های مردمی در ایران «به طور متوسط روزی یک حادثه خشونت‌بار بر ضـد منـافع آمریکـا صورت گرفته است.»
در این گزارش که با عنوان "اقدامات خشونت بار ضدآمریکایی در ایران" مخابره شده آمده است: «24 اکتبر 1978 (2 آبان 57) [در] دوشان‌تپه تظاهرکنندگان فریاد می‌زنند: "مرگ بر امریکا".» براساس همین گزارش در 17 نوامبر 1978 (26 آبان 1357) «بر دیوار خانه مسکونی سروان نیروی هوایی امریکا شعار "مرگ بر امریکا" نوشته» شده بود.[2] در 13 آبان 1357 هم شعار مرگ بر امریکا توسط دانش‌آوزان سرداده شد و رژیم پهلوی نیز به همین بهانه به روی تظاهرکنندگان آتش گشود و بسیاری را به شهادت رساند.
چنان که از شواهد برمی‌آید، مبارزات ضدامریکایی مردم ایران به اندازه‌ای گسترش یافته بود که شعار "مرگ بر امریکا" در بسیاری از شهرهای ایران هم شنیده میشد. براساس گزارش سفارت امریکا به تاریخ 12 دسامبر 1978 (21 آذر 1357): «کنسول تبریز گزارش می‌دهـد کـه در حدود 100هزار نفر از راهپیمایان از پشت کنسولگری عبور نمودند ولی در آنجا مـدتی توقـف نمودند تا روی دیوارهای کنسولگری شعارهای "آمریکایی‌ها را بکشید" و "مـرگ بـر امپریالیـسم آمریکا" و نظایر آن را بنویسند.»[3]
علاوه بر این، وجه دیگری از شعار "مرگ بر امریکا" را می‌توان در قالب شعار علیه شخصیت‌های سیاسی امریکا مشاهده کرد. چنانکه در تظاهرات و دیوارنوشته‌های قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، شعارهایی چون "مرگ بر کارتر"، "مرگ بر کارتر و عروسک‌هایش؛ شاه و سادات و ملک حسین و سلطان حسن"، "مرگ بر ژنرال‌های امریکایی"[4] و مرگ بر سازمان اف بی آی"[5] به چشم می‌خورد. همچنین بعد از اعزام ژنرال هایزر امریکایی به ایران که با هدف حفظ سلطنت پهلوی صورت گرفت، اغلب شعارهای ضدامریکا تحت عنوان "مرگ برهایزر" سرداده میشد.
در همین رابطه سفارت امریکا در 13 بهمن 1357 طی گزارش "خیلی محرمانه" به وزارت امور خارجه امریکا نوشت: «شـعار عـمده اجتماعاتی که امروز در جنوب تهران در جریان بود عبارت بود از: «مرگ بر هایزر امریکایی.» در ادامه این گزارش به نقل از یک منبع مطبوعاتی آمریکا در جنوب تهران آمده است: «هزارها نفر در آنجا جمع بودند و از شعارهای عمده آنها "مرگ بر هایزر" بود. این منبع اظهار نظر کرد که نسبت به ژنرال هایزر که به عنوان یک دستیار سفیر تصویر می‌شود و از دفتر سولیوان سفیر آمریکا عمل می‌کند٬ خصومت شدیدی نشان داده می‌شود.»[6]
ژنرال هایزر نیز در خاطرات خود به این موضوع اشاره می‌کند و ذیل خاطرات روز 27 ژانویه 1979 (7 بهمن 1357) می‌نویسد: « گرمایی که در اطراف حضور من در تهران ایجاد شده‌بود، آزار دهنده بود و "مرگ بر هایزر" به یک دیوارنوشته عمومی تبدیل شده بود. سربازانی که هر لحظه وارد ستاد و یا از آن خارج می‌‌شدند، این شعار را می‌‌دیدند و ظاهراً روی آنها تأثیر می‌‌گذاشت. اسم من در کنار تصویرم که به‌همراه پرزیدنت کارتر باعث افتخار بود، روی پلاکاردهایی که به‌وسیله راهپیمایان حمل میشد نیز نقش بسته بود... همه رسانه‌‌های آمریکایی درباره شعارها و پوسترهایی گزارش داده‌بودند که موضوع آنها "مرگ بر هایزر" و "مرگ بر کارتر" بود.»[7]
محور دیگری از شعار "مرگ بر امریکا"، در شعار علیه سازمان‌های اطلاعاتی-امنیتی امریکایی نمود پیدا می‌کرد. در همین رابطه در گزارشی تحت عنوان گزارش "سیاسی ـ امنیتی، تظاهرات روز عید میلاد مسیح" که در 26 دسامبر 1978 (5 دی 1357) از سفارت امریکا در تهران به وزارت امور خارجه این کشور مخابره شده آمده است: «اوایل روز 25 دسامبر دو یا سه نفر به طرف نگهبان دفتر آژانـس ارتباطـات بـین‌المللـی نزدیک شدند و از وی سئوال کردند این ساختمان چیست؟ نگهبـان اظهـار بـی‌اطلاعـی کـرد، معهذا حدود ساعت ده یک گروه 300 نفره به ساختمان آژانس ارتباط بین‌المللی آمدنـد و بـا محافظ آنجا صحبت کردند. نگهبان مجدداً اظهار بی‌اطلاعی کرد، در عین حال گروه کوچکی از تظاهرکنندگان بر روی دیوار ساختمان مذکور نوشتند: "این ساختمان سیا اسـت." سـپس جملـه "مرگ بر ساواک، مرگ بر سیا" را به آن اضافه کردند. سربازان سریع و به موقع سـر رسـیدند و اغتشاشگران را تعقیب کرده و متواری ساختند.»[8]
چنانکه پیداست، مردم ایران با آگاهی کامل از ارتباط سیا و ساواک، شعارهای خود را معطوف این دو نهاد امنیتی می‌کردند و می‌کوشیدند به شیوه‌های مختلف پیوند امریکا و رژیم پهلوی را به نمایش گذاشته و هر دو را نشانه بگیرند.
با پیروزی انقلاب اسلامی، اعمال نفوذ امریکا در ایران محو شد و بدین ترتیب، به تعبیر امام خمینی، مردم ایران "شعار مرگ بر آمریکا را در عمل" نیز ثابت کردند.
بدین ترتیب می‌توان گفت طرح استراتژی مبارزه با امریکا توسط امام خمینی، باعث بسیج مردم و شکل‌گیری گفتمان امریکاستیزی در جامعه قبل از انقلاب شد و این گفتمان در سال‌های پایانی عمر رژیم پهلوی در شعار "مرگ بر امریکا" تبلور یافت و این گفتمان به عنوان گفتمان هویتی انقلاب اسلامی به شمار آمد.
بعد از پیروزی انقلاب، "مرگ بر امریکا" نه تنها به شعار اصلی مردم ایران تبدیل شد و در تمام راهپیمایی‌های مردم ایران طنین‌انداز شد، بلکه باعث روشنگری جهانیان نیز شد؛ به طوری که با تاسی از انقلاب اسلامی مردم ایران، شعار "مرگ بر امریکا" سرلوحه مبارزات ضداستکباری و ضداستبدادی مردم جهان قرار گرفت.
پی‌نوشت‌ها:
1- دیوار نوشته‌ها، نامه نور، شماره ششم و هفتم، بهمن 1358
2- اسناد لانه جاسوسسی امریکا؛ کتاب نهم، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، صص 400 و 403
3- پیشین، صفحه 575
4- فرهنگ شعارهای انقلاب اسلامی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ص 104
5- دیوار نوشته‌ها، نامه نور
6- اسناد لانه جاسوسسی امریکا؛ کتاب سوم، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، صفحه 411
7- ماموریت به تهران، خاطرات رابرت هایزر، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، صص 311 تا 304.
8- اسناد لانه جاسوسسی امریکا؛ کتاب نهم،ص 673
