دولتمردان معتقدند یکی از دستاورد‌های برجام، افزایش میزان فروش نفت و بازیابی جایگاه ایران بعنوان یکی از صادرکنندگان بزرگ نفت دنیا بوده است.
رئیس‌جمهور نیز در جریان مصاحبه تلویزیونی خود مورخ هفتم آذرماه، چنین گفت که «بعد از برجام توانستیم نفت را به اندازه‌ای که می‌خواهیم تولید کرده و بفروشیم».
سخنگوی دولت نیز در نشست خبری ۱۴ شهریور خود گفت که «قبل از برجام ما حداکثر می‌توانستیم ۱ میلیون بشکه نفت بفروشیم و پول آن هم قابل وارد کردن به کشور نبود. الان هر قدر بخواهیم نفت می‌فروشیم و پولش را هم آسان به کشور می‌آوریم و استفاده می‌کنیم. صنعت‌های خودرو، پتروشیمی، حمل و نقل هوایی و مانند آن هم دچار گشایش‌های فراوانی شده اند. ممکن است با این وجود برخی بانک‌ها با ما کار نکنند. ولی این مسایل چندان اهمیتی ندارد».
۴۰ میلیارد دلار عایدی نفت
عباس عراقچی معاون حقوقی و بین‌الملل وزارت امور خارجه و مسئول ستاد پیگیری برجام نیز، شنبه شب (۲۳ دی) در برنامه نگاه یک تلویزیون، گفت که حدود ۴۰ میلیارد دلار فروش نفت داشتیم و همه مبالغ آن به حساب‌های بانک مرکزی برگشته است.
تا اینجای کار، بحثی بر روی آمار‌های مسئولان دولتی و توفیق و راهگشا بودن برجام در امر فروش نفت ایران نیست. اما یک سوال وجود دارد که آیا پول واریز شده به حساب بانک مرکزی قابل برداشت هم هست؟
چرا نوبخت از نبود ارز کافی در بانک مرکزی سخن گفت؟
محمدباقر نوبخت سخنگوی دولت و رئیس سازمان برنامه و بودجه، اواخر آذرماه سال جاری در گردهمایی دانشجویان و جوانان حزب اعتدال و توسعه، ازعلت اصلی گران شدن دلار در پنج ماه اخیر پرده برداشت و اعلام کرد، بانک مرکزی دلار ندارد تا قیمت آن را کنترل کند.
نوبخت در آن گردهمایی گفت که «رئیس‌جمهوری تاکید کرده که درباره افزایش نرخ ارز بسیار نگران است. آقای روحانی اصلا و به هیچ عنوان افزایش نرخ ارز را برنمی‌تابد و از افزایش آن بسیار مکدر است. قیمت ارز باید کنترل شود و برای این کار دولت باید در بازار مداخله کند. برای اینکه بتوانیم تقاضای بازار را متعادل کنیم باید ارز تزریق کنیم، ولی متاسفانه بانک مرکزی اگر ارز بیشتری داشت قطعا ورود می‌کرد. در بازار ما دلار زیاد است، ولی برای کنترل نرخ آن باید بانک مرکزی ورود کند که متاسفانه برای تهیه ارز مشکل دارد».
اما چرا نوبخت از کافی نبودن ارز بانک مرکزی برای کنترل قیمت دلار سخن گفت؛ مگر دولتمردان و مسئولان اجرایی برجام تاکید ندارند که ارز حاصل از فروش نفت به حساب‌های بانک مرکزی واریز می‌شود؟
بند ۵۰۴ تحریم موسوم به TRA
شاید پاسخ به این پرسش به شهریور ۱۳۹۱ مربوط شود؛ زمانی که آمریکا و اتحادیه اروپا، تحریم‌هایی موسوم به TRA یا «کاهش تهدید ایران» را علیه کشورمان وضع کردند و در بند ۵۰۴ آن، چنین قید کردند که کشور‌های خریدار نفت ایران باید از پرداخت پول آن به تهران خودداری کنند و آن پول را در بانک‌های خود بلوکه کنند. بدین ترتیب در همان شهریور سال ۹۱، وقتی بانک مرکزی و فروش نفت ایران از سوی آمریکا و اتحادیه اروپا مورد تحریم قرار گرفت، این تحریم‌ها به دلیل بسته شدن دسترسی بانک مرکزی به منابع خود در امارات متحده عربی و عدم امکان جابه‌جایی آن، اثر سریع گذاشت.
حال سوالی که مطرح است اینکه آیا در برجام، این بند ۵۰۴ قانون TRA لغو یا تعلیق شده است، یا خیر؟ اگر پاسخ مثبت است، پس دلیل اظهارات نوبخت مبنی بر نبود ارز کافی در بانک مرکزی با توجه به فروش مطلوب نفت، چیست؟
بیانیه نفتی ۱۶ نوامبر ترامپ!
اما این موضوع وجه دیگری هم دارد؛ روز پنجشنبه ۱۶ نوامبر ۲۰۱۷ (۲۵ آبان ۹۶) ترامپ رئیس‌جمهور آمریکا در اطلاعیه‌ای اعلام کرد که «میزان عرضه نفت و فرآورده‌های نفتی از کشور‌هایی غیر از ایران به اندازه‌ای هست که بتوان حجم خریداری نفت و محصولات نفتی از ایران توسط موسسات مالی خارجی یا به واسطه آن‌ها را به نحو محسوس کاهش داد».
ترامپ اگر چه در این بیانیه، الزامی برای کاهش میزان خرید محصولات فرآورده‌های نفتی ایران مطرح نکرد، اما هیچ اشاره‌ای هم به تعهدات واشنگتن برای عدم تلاش در زمینه کاهش فروش نفت ایران نکرد.
طبق بند ۲۱ برجام، دولت آمریکا موظف است از تلاش‌ها برای کاهش فروش نفت ایران، شامل محدودیت‌ها بر مقدار فروش نفت خام ایران و کشور‌هایی که می‌توانند نفت خام ایران را بخرند جلوگیری کرده و اجرای تحریم‌ها در زمینه «خرید، تحصیل، فروش، حمل و نقل یا بازاریابی نفت، فرآورده‌های پتروشیمی و گاز طبیعی از ایران» را متوقف کند.
از برآیند بیانیه ۱۶ نوامبر ترامپ چنین برمی‌آمد که رئیس‌جمهور آمریکا در راستای اقدامات خود در بلااثر کردن منافع برجامی ایران، این‌بار فروش نفت کشورمان را هدف گرفته است. اقدامی که حتی اگر ضمانت اجرایی هم نداشت، اما اثرات روانی خود را در همان مقطع در میان خریداران اروپایی و آسیای شرقی نفت ایران گذاشت.
بدون تردید، بازیابی جایگاه ایران بعنوان یکی از صادرکنندگان بزرگ نفت دنیا، از دستاورد‌های مهم برجام بود؛ اما به نظر می‌رسد، تحریم لغو نشده TRA و تلاش‌های ترامپ، این دستاورد مهم را تهدید می‌کند.
