سفر «احمد داوود اوغلو» نخست وزیر ترکیه به تهران را میتوان از مهمترین رویدادهای روزهای پایانی سال 1394 بهشمار آورد. او در صدر هیئتی عالیرتبه متشکل از وزیران اقتصاد، گمرک و تجارت، انرژی، حمل و نقل و ارتباطات و توسعه، کارشناسان و مسئولان دولتی و شماری از نمایندگان اصحاب رسانههای مهم ترکیه به تهران سفر کرد و با مقامهای کشورمان ازجمله «حسن روحانی» رییس جمهوری و «اسحاق جهانگیری» معاون اول وی دیدار و گفت‌وگو کرد.
این نخستین دیدار داوود اوغلو از تهران در مدت حدود یک سال و نیم نخست وزیری او بود. پایهگذار نظریه «تنش صفر با همسایگان»، در حالی به تهران آمد که ترکیه در این روزها و هفتهها بیشترین حد تنش با همسایگانش را تجربه میکند و روابط آنکارا با دمشق، بغداد و تهران در وضعیت پرتنش قرار دارد.
حضور احمد داوود اوغلو نخست‌وزیر ترکیه و همزمان با آن حضور بوگدانف فرستاده ویژه پوتین رئیسجمهور روسیه در تهران «بسیار مهم» تلقی شده است. در این میان بعضی از مراکز سیاسی با تمرکز روی بحران سوریه گفتهاند این دو سفر، نشان میدهد که تهران در حال برقرار کردن یک تعادل منطقهای به‌نفع سوریه است و ایفای چنین نقشی فقط از ایران برمیآید.
با توجه به اختلاف دیدگاههایی که در گذشته میان ایران و ترکیه در خصوص بحران سوریه وجود داشته، سفر داوود اوغلو به تهران نشاندهنده نزدیک شدن دیدگاههای دو کشور در خصوص این بحران مهم است. نخست‌وزیر ترکیه پس از بازگشت از تهران به خبرنگاران گفت: ترکیه به‌همراه ایران برای پایان دادن به «جنگ برادرانه» تلاش میکند. وی همچنین گفت: کشورش با هر طرحی که نتیجه آن تجزیه سوریه باشد، مخالف است.
اگرچه نمیتوان با قاطعیت سخن گفت اما شواهد بیانگر آن است که دولت ترکیه علاقهمند شده تا نقش سازندهای را در بحران سوریه ایفا کند. مخالفت با تجزیه سوریه و قانونی دانستن دولت دمشق که در اظهارات نخست‌وزیر ترکیه آمده، نشان میدهد که ترکیه در حال عبور از مواضعی است که در داخل ترکیه نیز با انتقادات زیادی توأم شده بود.
ورود نخست‌وزیر ترکیه به تهران، یک ضربه مؤثر به طرحهایی محسوب میشود که طی روزهای اخیر از سوی بعضی از قدرتهای عضو شورای امنیت سازمان ملل ارائه شده بود و ازاینرو باید گفت در شرایطی که خیلی از ناظران سیاسی میگفتند با تقارب پیش‌آمده بین آمریکا و روسیه، کشور ترکیه به حاشیه رفته است، سفر اوغلو نشان داد که ترکیه برای مواجهه با شرایطی که منافع ملی آ را تضعیف کند، دستبسته نیست. اعلام موضع صریح اوغلو درباره به توافق رسیدن با ایران در مهمترین مسایل پرونده سوریه ازجمله مخالفت با تجزیه این کشور، تأثیر مهمی در حل بحران سوریه و بهبود شرایط امنیتی ترکیه خواهد داشت. توافق با ایران خواه‌ناخواه بهمعنای مقابله با توافق محرمانه احتمالی میان آمریکا و روسیه خواهد بود و این بدان معناست که بار دیگر در این موضوع، بازی منطقهای بر بازی فرامنطقهای برتری پیدا کرده است. تأکید دوباره مقامات ایرانی در روزهای اخیر بر درون سوری و سیاسی بودن راهحل بحران سوریه نشان داد که تهران تحت تأثیر بازیهای فرامنطقهای، حمایت از متحد خود را فراموش نکرده است.
«احمد داوود اوغلو» نخست وزیر ترکیه، بامداد شنبه (پانزدهم اسفندماه) در صدر هیئتی از وزیران این کشور برای سفری دوروزه وارد تهران شد. این اولین سفر داوود اوغلو به ایران در مقام نخست وزیری است.
همچنین، طی 2 سال گذشته این اولین حضور رییس کابینه ترکیه در تهران است. سفر نخست وزیر ترکیه و هیئت همراه وی به ایران در حالی انجام میشود که پیشتر یک هیأت بلندپایه اقتصادی ــ تجاری ترکیه به‌ریاست «رفعت حصارجیکلی اوغلو» رییس اتاقهای بازرگانی و بورس ترکیه از ایران دیدن کرده بود.
ترکیه و ایران بهعنوان همسایگانی قدیمی از دیرباز روابط نزدیکی با یکدیگر داشتهاند و با وجود اینکه منطقه خاورمیانه در طول یک قرن گذشته همواره آبستن تنش و بیثباتی بوده، اما روابط این 2 کشور همیشه میزانی از ثبات را تجربه کرده است.
در سالهای گذشته، منطقه خاورمیانه دستخوش شدیدترین بیثباتیها بوده و تشدید رقابتهای ایران و ترکیه در بحران سوریه و پیچیده شدن این بحران، زمینهساز تیرگی روابط 2 کشور شده است بهگونهایکه مقامهای سیاسی تهران و آنکارا موضعگیریهای قابل توجهی را علیه سیاستهای یکدیگر در سوریه داشتهاند. با این حال، تهران و آنکارا تلاش کردهاند با تفکیک منافع سیاسی و اقتصادی از یکدیگر، روابط دوجانبه و دوستانه گذشته را حفظ کنند.
از سوی دیگر، سفر داوود اوغلو به تهران در عین حال یک علامت واضح از فاصله گرفتن ترکیه از مواضع عربستان و همپیمانان او درباره بحران سوریه حساب میشود. مقامات سعودی ازجمله احمد الجبیر وزیر خارجه بر توسل به زور برای سرنگونی بشار اسد تأکید کردند و حتی یک خبر بیانگر آن بود که هواپیماهای سعودی وارد فضای سوریه شده و نقاطی را بمباران کردهاند. اگرچه نخست‌وزیر ترکیه بعد از بازگشت از تهران اعلام کرد که همچنان از مواضع عربستان درباره سوریه حمایت میکند اما همه میدانند که مقام ارشد ترکیه در تهران پای ورقهای را امضا کرده که در آن بقای دولت کنونی سوریه بهصورت پررنگی قرار داشته است.
پیش از این و در جریان سفر نخست‌وزیر ترکیه به عربستان، بسیاری از رسانهها نوشتند که ترکیه به بسیاری از درخواستهای عربستان درباره سوریه تمکین کرده است کما اینکه یک مقام ترکیه از اعزام هواپیماهای سعودی به پایگاه هوایی اینجرلیک خبر داد ولی بعداً معلوم شد که نه هواپیمایی آمده و نه نیرویی در این پایگاه پیاده شده است. توافق با تهران اما اتفاق افتاده است و این میتواند آغاز یک همکاری گسترده بین ایران و ترکیه باشد. بر این اساس بعضی از محافل ترکیه با اشاره به همراهی 160 بازرگان ترک در سفر داوود اوغلو گفتهاند روابط تهران ــ آنکارا بهسرعت بهبود پیدا کرده و به رقم 30 میلیارد دلار در مبادلات تجاری خواهد رسید. پذیرش هیئت سیاسی و بازرگانی ترکیه توسط جمهوری اسلامی نشان داد که از این طرف هم علاقه زیادی به بهبود رابطه و گسترش مناسبات وجود دارد.
اقتصاد متکی به توریسم ترکیه، در سالهای اخیر عمیقترین زخمها را برداشته است. مهمترین فاکتور رونق صنعت گردشگری در هر کشور توریستی، «امنیت» است. حالا ترکیه به یکی از مقاصد ناامن برای توریستهای جهان تبدیل شده است. انفجارها و تیراندازیهای گاهوبیگاه دو شهر اصلی این کشور، درگیری نیروهای دولتی با مخالفان و جنگ داخلی با کردهای ترکیه و همچنین درگیری این کشور در بحران سوریه و سرازیر شدن مهاجران سوری به ترکیه، ازجمله عوامل کاهش درآمدهای حاصل از گردشگری در سال 2015 شده است. از سوی دیگر، روسیه بهطور کامل سفرهای تفریحی شهروندان خود به ترکیه را لغو کرده است و از طرف ایران نیز بهدلیل همین ناامنیها، اشتیاق سفر به آنجا بهشدت کاهش یافته است. علاوه بر این، ترکیه تأمینکننده اصلی محصولات کشاورزی برای بازار بزرگ روسیه بود که توقف صادرات این محصولات نیز خسارت بزرگی برای اقتصاد ترکیه بوده است.
اما واضح است که ایران نمیخواهد بین گزینهها انتخاب کند، دلیلی هم برای این کار وجود ندارد. ایران مایل است با هر دو همسایه بزرگ خود یعنی روسیه و ترکیه روابط فعالی داشته باشد و نیز تمایل دارد تا این دو همسایه روابط بهتری با یکدیگر داشته باشند. حل مسایل فیمابین مسکو و آنکارا و نزدیک شدن این دو کشور با منافع ایران انطباق دارد.
در این میان تهران بارها نشان داده است که ارزش مناسبات با مسکو را میداند و ازاینرو طی سالهای اخیر و بهخصوص طی دو سال گذشته، هیئتهای مختلف ایرانی از روسیه دیدن کرده و متقابلاً تهران پذیرای رئیس جمهور روسیه و بسیاری دیگر از مقامات این کشور بوده است. در این میان بعضی از مخالفان ایران گفتهاند تهران با پذیرش سفر داود اوغلو در این شرایط که اختلافاتی بین ایران و روسیه بر سر زمان، گستره و شرایط آتشبس سوریه بروز کرده است، به روسها یادآوری کرده که روی توافق مسکو ــ واشنگتن حساس است و نمیتواند از تأثیر منفی آن بر سوریه چشمپوشی کند.
اما واقعیت این است که اختلافات ایران و روسیه بر سر ابعاد کیفی آتشبس آن‌قدر نیست که تهران بخواهد از کژتابی پیش‌آمده انتقام بگیرد. در عین حال اظهارات بعضی از مقامات روسیه نشان داد که مسکو به ارزش راهبردی توافقات با تهران واقف است و نمیخواهد حسننیت کنونی بین دو کشور را که در حد بالایی قرار دارد، مخدوش گرداند. اصلاحیهای که پوتین بر بحث نظام فدرالی زد و بار دیگر بر عدم مداخله خارجی درباره سرنوشت رئیس جمهور سوریه تأکید نمود، بیانگر آن است که روسیه بر سر توافق قبلی با ایران قرار دارد. در سفر بوگدانف، مقامات ایرانی یادآور شدند که تا پیش از پایان جنگ نمیتوان از مدل خاصی صحبت کرد و این موضوعی است که در درون سوریه و در شرایط باثبات تصمیمگیری میشود.
آمریکاییها به‌گمان اینکه با این طرح میتوانند علاوه بر سخت کردن شرایط برای دولت سوریه، سبب جدایی ایران و روسیه از هم شوند و این میتواند توأمان به اقتدار ایران و روسیه لطمه بزند، طرحی که از آن به Plan B یاد میشود، ارائه کردند. Plan B در واقع طرح تجزیه سوریه و بههم خوردن مرزهای کنونی این کشور است بهگونهای که کشوری در جنوب، کشوری با مرکزیت دمشق، کشوری در شرق و کشوری در شمال غرب سوریه بهوجود آید. اظهارات هوشمندانه احمد داوود اوغلو نخست‌وزیر ترکیه مبنی بر "ما پس از آنکه 100 سال درد طرح «سایکس پیکو» را تحمل کردیم، نمیتوانیم به پیدایی سایکس پیکوی جدیدی میدان بدهیم" نشان داد آنچه بعضی از محافل سیاسی درباره Plan B گفته بودند، واقعیت دارد.
متأسفانه همزمان با بحث از 1Plan B روسیه بحث از فدرالی شدن سوریه بهعنوان راهحل بیرون رفتن سوریه از بحران امنیتی یاد کرد و حال آنکه فدرالی شدن یک کشور زمانی اتفاق میافتد که امکان گفت‌وگو و توافق میان گروههای مؤثر وجود داشته باشد. وقتی که دو استان سوریه در تصرف داعش و نزدیک به چهار استان آن در تصرف جبهه النصره قرار دارد و در بقیه شهرها نیز کم یا بیش عوامل بر‌هم‌زن امنیتی وجود دارد، چگونه میتوان از تغییر ساختار سیاسی یک کشور سخن گفت؟ زمانی که بعضی از مقامات روسیه در برابر طرح Plan B آمریکا از طرح فدرالیزه شدن سوریه خبر دادند، بعضی از ملتها و دولتهای منطقه گمان کردند ایران و دولتها و جنبشهای مرتبط با آن با این طرح موافقت کردهاند اما طولی نکشید که این انگاره باطل شد، بعضی از مقامات روسیه، خود وارد میدان شده و اعلام کردند فدرالی موضوع پرمناقشهای است که باید زمان مناسب بحث از آن فرا برسد. این موضع در واقع موضع اصلاحی روسیه بهحساب آمد.
سوریه بدونشک به آتشبس نیاز دارد اما هدف از این آتشبس نمیتواند آسایشبخشی به نیروهایی باشد که بیش از 4 سال است امنیت سوریه را ربودهاند. متأسفانه در اعلام زودهنگام و هماهنگنشده آتشبس سوریه که از شنبه هفته قبل در مناطق جنوبی و غربی حلب بهاجرا درآمد، به این نکته که آتشبس بیش از آنکه به‌نفع دولت باشد به‌نفع معارضه مسلح است، توجه نشد. هماینک بیم آن میرود که از یکسو تروریستها با استفاده از فرصت آتشبس بار دیگر مناطق آزادشده در جریان عملیات نصر2 را آلوده نمایند و از دیگر سو آتشبس عملاً پاکسازی مناطق آزادشده را با دشواریهایی مواجه گرداند چراکه اساساً معلوم نیست کدام گروهها مشمول طرح آتشبس هستند و کدام گروهها نیستند و از سوی دیگر بدون تمهیدات قبلی و گردآوری اطلاعات امکان شناسایی نیروهایی که برای پایبندماندن به آتشبس تعهد سپردهاند از کسانی که متعهد به آتشبس نیستند، عملاً وجود ندارد.
سفر نخست‌وزیر ترکیه به تهران فضای منطقهای را به‌نفع ثبات آمادهتر میکند، کما اینکه مولود چاوش اوغلو وزیر خارجه ترکیه اعلام کرد که رسیدن به دیدگاه مشترک با ایران برای پایان دادن به تنشهای فرقهای لازم است. این مواضع پس از توافق نظامی ایران و روسیه یک گام دیگر برای حل پرونده سوریه بهحساب میآید و البته این موفقیت عملیات نصر2 در منطقه حساس حلب بود که زمینه پیدایی جمعبندی تازه‌ای از تحولات منطقه را فراروی کشورها قرار داد.
در اینراستا و برای فهم اهمیت سفر داوود اوغلو به ایران، بیان چند نکته ضروری است:
نخستین نکتهای که در سفر نخست‌وزیر ترکیه به ایران مهم جلوه میکند، حضور هیئت همراه داوود اوغلو است. همانگونه که پیشتر گفته شد، ایران شرایط مناسبی برای سرمایهگذاری خارجی دارد و کشورهای زیادی نیز تاکنون برای سرمایهگذاری در بخشهای گوناگون صنعت و خدمات در ایران با مقامهای کشورمان وارد گفت‌وگو شدهاند. ترکیه نیز از این موضوع برکنار نیست و تلاش دارد روابط تجاری ــ اقتصادی خود را با ایرانِ پسابرجام گسترش دهد. همراهی وزیران اقتصاد، گمرک و تجارت، ارتباطات و توسعه، حمل و نقل و انرژی ترکیه با نخست وزیر این کشور در این پیوند قابل تحلیل است.
فهم این مسئله زمانی اهمیت مییابد که در چشمانداز میانمدت روابط اقتصادی ایران و ترکیه، قرار است حجم مبادلههای 2 کشور به بیش از 30 میلیارد دلار افزایش یابد. لغو تحریمهای بینالمللی علیه ایران پس از برجام، فرصت مناسبی برای دستیابی به این حجم از روابط تجاری دوجانبه است، بهویژه پس از بحران در روابط ترکیه با روسیه، آنکارا بیش از پیش نیازمند نفت و گاز ایران است.
دومین نکتهای که باید در سفر نخست وزیر ترکیه به ایران مورد توجه قرار داد، مسئله سوریه است. نزدیک به یک هفته از آغاز آتشبس در سوریه میگذرد و شواهد نشان میدهد بهرغم چندبار نقض آتشبس، اراده بینالمللی بر آن است که این وضعیت تداوم داشته باشد تا در سایه آن گفتوگوهای صلح سوریه بار دیگر از سر گرفته شود. در صورت موفقیت آتشبس و دستیابی به توافقی سیاسی، کشورهایی که تاکنون از گروههای تروریستی پشتیبانی میکردند، بازندگان اصلی بحران سوریه خواهند بود، این در حالی است که جمهوری اسلامی ایران بهدلیل نقش سازنده در حفظ نظام سیاسی سوریه و مبارزه با گروههای تروریستی، اکنون به یکی از طرفهای اصلی حلوفصل بحران سوریه تبدیل شده است. ترکیه نیز به این امر واقف است و به نظر میرسد بخش مهمی از انگیزههای این سفر، به نقش سازنده تهران در حلوفصل مسالمتآمیز بحران سوریه و تأمین منافع ترکیه در این بحران بازمیگردد.
سومین نکتهای که در سفر نخست وزیر ترکیه به ایران باید مورد توجه قرار داد، مسئله کردهاست. «مسعود بارزانی» رییس اقلیم خودمختار کردستان عراق در موضعگیری خود که هفته گذشته داشت، از ایجاد یک نظام فدرال در سوریه پشتیبانی کرد. با توجه به وضعیت گروههای قومی ــ مذهبی در سوریه، تنها گروهی که از توان و انگیزه ایجاد یک منطقه فدرال (به‌احتمال زیاد شبیه به آنچه در اقلیم کردستان عراق وجود دارد) در سوریه برخوردار است، کردهای این کشور هستند. این مسئله در شرایطی مطرح میشود که ترکیه با برخی گروههای کردی این کشور بهشدت درگیر است و مناطق کردنشین ترکیه در وضعیتی پرچالش قرار دارد. تشکیل یک منطقه فدرال در کردستان سوریه با منافع اعلانی ترکیه در تضاد است و آنکارا تشکیل منطقه خودمختار در کردستان سوریه را خط قرمز خود اعلام کرده است. از طرفی، مسکو با هرگونه مداخله نظامی ترکیه در سوریه مخالف است و هشدار داده که چنین دخالتی میتواند به درگیری نظامی میان 2 کشور بینجامد. این وضعیت فضا را برای پیشرویهای بیشتر کردهای سوریه به‌سمت مرزهای ترکیه و نزدیک شدن به تشکیل یک اقلیم یک‌پارچه کردی در سوریه فراهم کرده است. در برابر، دست ترکیه برای هرگونه مداخله مستقیم نظامی در سوریه بسته به نظر میرسد.
به نظر میرسد برای حل این معضل راهبردی، ترکیه حسابی ویژه روی نقش جمهوری اسلامی ایران در جلوگیری از تشکیل هرگونه اقلیم کردی در سوریه باز کرده است و در تلاش است از ظرفیتهای سیاسی جمهوری اسلامی ایران در اینراستا بهره جوید.
چهارمین نکته، به تلاشهای ترکیه برای دوری از انزوای منطقهای با تکیه بر نقش سازنده ایران در تحولات منطقه بازمیگردد. ترکیه پس از موضعگیریهایش در خیزشهای عربی بهویژه در مسئله سوریه تا حدی فضای پویش خود را محدود کرد. سران آنکارا، همپیمانی با عربستان و همراهی با اروپا و آمریکا را بهترین گزینه برای خروج از آن شرایط دانستند تا این وضعیت را با تغییر محاسبههای راهبردی در خاورمیانه به‌سود خود پایان دهند.
پیامدهای بحرانهای خاورمیانه برای امنیت جهان بهویژه اروپا موجب شد همپیمانان غربی ترکیه نیز مقابله با ریشههای بیثباتی و تروریسم در خاورمیانه را در صدر دستورهای کار خود قرار دهند که توافق چندی پیش آمریکا و روسیه برای حل سیاسی بحران سوریه نمود عینی وضعیت یادشده است. در چنین شرایطی، ترکیه درصدد است با تقویت روابط سیاسی و اقتصادی با ایرانِ پس از برجام، شرایط منطقهای خود را بهبود بخشد و سهم مطلوبی از تغییرهای راهبردی در محیط امنیتی خاورمیانه کسب کند.
