سریال احیا و احداث کریدوری در مرز ایران و ارمنستان هر سال با یک اپیزود جدید و بهانه تازه از سوی برخی دولت‌های منطقه و بویژه همسایگان اکران می‌شود و پس از تاکیدات صریح ایران برای پایان دادن به این نمایش، از پرده می‌افتد. بررسی سناریو این سریال و بازیگران و نقش‌های آن می‌تواند در ترسیم خطوط قرمز ایران برای کشور‌های دیگر و نحوه پایان دادن به ادعا‌ها در این زمینه موثر باشد.
سفر ولادیمیر پوتین به جمهوری آذربایجان و دیدار با الهام علی‌اف رئیس‌جمهور این کشور، شروع فصل تازه این سریال بود؛ جایی که پس از بازگشت پوتین، سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه با بیان اینکه ما طرفدار انعقاد سریع یک معاهده صلح میان باکو و ایروان و رفع انسداد ارتباطات هستیم؛ گفت: دولت ارمنستان مانع این مهم است و متأسفانه این رهبری ارمنستان است که در توافقنامه امضا شده توسط نخست وزیر پاشینیان، در مورد ارتباطات از منطقه سیونیک ارمنستان، کارشکنی می‌کند». لفظ انسداد ارتباطات که از سوی لاوروف مورد استفاده قرار گرفت، موضوع زنگزور را بار دیگر به صدر خبر‌ها نشاند و گرچه مشخص نیست میان پوتین و علی‌اف چه قرارو مدار‌هایی گذاشته شده، اما این ادعا‌ها موجب نگرانی تهران هم شد.
مروری بر اصل مناقشه باکو و ایروان
روابط جمهوری آذربایجان و ارمنستان، یکی از مناقشه‌برانگیزترین روابط میان دو همسایه در جهان است. میان این دو کشور سال‌هاست که منازعات مختلفی در جریان است، از جنگ قره‌باغ تا خودمختاری منطقه نخجوان و اکنون هم پرونده‌ای با عنوان زنگزور. کریدور یا دالان زنگزور پروژه‌ای است که جمهوری آذربایجان پس از جنگ دوم قره‌باغ در سال ۲۰۲۰ درپی اجرای آن است تا مسیر ارتباط خود با منطقه خودمختار نخجوان را از استان سیونیک ارمنستان برقرارکند. مسیری به طول چهل کیلومتر و عرض ۵ متر که دقیقا در مرز مشترک ایران وارمنستان قرار دارد. احداث این کریدور به دلایل بسیاری امکان‌پذیر نخواهد بود، اما چرایی اصرار بر تداوم این مناقشه و موضع هریک از بازیگران حاضر در آن می‌تواند به درک اهمیت موضوع و تصمیم‌گیری‌های استراتژیک ایران یاری رساند.
جمهوری آذربایجان پس از تصرف بخش‌هایی از قره‌باغ در جنگ یک روزه سال ۲۰۲۳ در توافق آتش‌بسی که در مسکو امضا شد، درخواست دسترسی به منطقه خودمختار نخجوان را داشت که در آن توافقنامه این درخواست به رسمیت شناخته شد، اما نه از مسیر احداث و احیای دالانی تازه و تغییر مرز، بلکه از مسیر ۳۰ ساله از ایران. با این وجود باکو مدعی استان سیونیک ارمنستان و خواهان احداث مسیری تازه در این منطقه است بی آنکه دلیل منطقی و قابل قبولی برای آن ارائه دهد.
در این میان ارمنستان پس از شکست‌های اخیر و بر اساس تجربه تاریخی خود معتقد است این مسیر و تسلط مستقیم یا غیر مستقیم آذربایجان یا هر کشور دیگری بر آن آغاز دومینویی است که تمامیت ارضی ایروان را خدشه دار و موجب از دست رفتن بخش‌های جنوبی این کشور خواهد شد.
چرا زنگزور برای ایران خط قرمز است؟
تثبیت مرزها و تاکید بر عدم تغییر آن گرچه از سوی ایران به عنوان یک اصل استراتژیک ثبات‌آفرین در منطقه اعلام شده، اما در این مورد ویژه، تغییر در مرز‌های شمالی می‌تواند منافع ملی و اقتصادی جمهوری اسلامی ایران را با خطرات بالقوه‌ای مواجه سازد و عقل سلیم گذر از این خطرات را اقتضا می‌کند. با احداث کریدور زنگزور در عمل دسترسی ایران به قفقاز جنوبی و از آنجا به اروپا و نیز دسترسی ایران به گرجستان و از آنجا هم به دریای سیاه قطع خواهد شد و یا دستکم با، اما واگر‌های بسیاری روبرو خواهد شد. از این رو هیچ کشوری اجازه انقطاع مرز‌های خود با دیگر کشور‌ها و قاره‌ها را نمی‌دهد و ایران هم از این قاعده مستثنا نخواهد بود.
این کریدور مرز ایران و ارمنستان را از بین خواهد برد، اما موضوع مناقشه‌برانگیزتر آن است که زنگزور به گواه شواهد تنها یک گذرگاه نیست و با احداث آن باید چشم انتظار رویداد‌های تازه‌تر هم باشیم. این کریدور به مرکز فعالیت‌های اقتصادی تبدیل خواهد شد و از این رو موضوع امنیت آن اولویت خواهد یافت. قطعا جمهوری ارمنستان با نظارت و قیمومیت جمهوری آذبایجان بر این گذرگاه در خاک خود موافقت نخواهد کرد، بنابراین نحوه تامین امنیت کریدور به کانون تنش تازه‌ای تبدیل خواهد شد و بار دیگر پای نیرو‌های خارجی را در به منطقه باز خواهد کرد. در این میان غرب و به ویژه آمریکا برای حضور در مرز‌های ایران، بی‌میل و رغبت هم نخواهند بود.
احداث این کریدور در منطقه‌ای که منابع نفتی و گازی بکری در آن نهفته است، ایجاد شبکه لوله‌های انرژی را ناگزیر خواهد کرد. با افزایش فعالیت‌های اقتصادی، زیرساخت‌های تجاری هم احداث خواهد شد و شبکه‌ای از فیبر‌های نوری و ارتباطی هم به هم متصل می‌شوند. تمام این موارد حکایت از آن دارد که این کریدور صرفا یک راه و مسیر نیست، بلکه زیرساخت‌های اقتصادی و تجاری و نیز حقوقی و ژئوپلتیک منطقه را تحت تاثیر قرار خواهد داد و کنترل این میزان تغییرات در مرز‌های کشور بی‌آنکه قانون بر آن حاکم باشد، برای تهران قابل قبول نیست.
واکنش ایران به ادعا‌ها درباره دالان موهوم زنگزور
یکی از مهمترین و ملموس‌ترین تاکیدات رهبر معظم انقلاب در دیدار با مقامات جمهوری آذربایجان، ترکیه ارمنستان و روسیه تاکید موکد بر این مهم بوده است که تهران با هرگونه تغییر در ژئوپلتیک منطقه مخالف است و از این رو ساعاتی پس از اظهارات مقامات روس، نخستین اعتراض به آن از سوی ایران و در دیدار «مجتبی دمیرچی‌لو» دستیار وزیر امور خارجه و مدیر کل اوراسیا وزارت امور خارجه با «الکسی ددوف» سفیر روسیه در تهران انجام شد و دمیرچی‌لو احترام به حاکمیت ملی، تمامیت ارضی و منافع متقابل کشور‌ها را، ضامن صلح پایدار و زمینه ساز همکاری‌های منطقه‌ای در قفقاز ذکر و بر مخالفت تهران با تغییر مرز‌های شناخته شده بین المللی و تغییرات ژئوپلتیک در منطقه تاکید کرد.
سیدعباس عراقچی وزیر امور خارجه ایران هم تصریح کرد که صلح، امنیت و ثبات منطقه‌ای تنها یک اولویت نیست، بلکه یکی از استوانه‌های امنیت ملی ما است و هر تهدیدی علیه تمامیت ارضی همسایگان ما، یا ترسیم دوباره مرزها، چه در شمال باشد، چه در جنوب، چه در شرق و چه در غرب، کاملا غیرقابل‌قبول است و برای ایران خط قرمز به شمار می‌رود».
محسن رضایی عضو مجمع تشخیص مصلحت هم رفتار دولتمردان روسیه درباره گذرگاه زنگزور و جزایر سه گانه ایران را غیرقابل قبول دانست و تصریح کرد: این رفتار با اظهار دوستی آنها و روابط راهبردی با ایران، در تناقض آشکار است. این ابهامات را باید برطرف کنند».
مهدی سبحانی سفیر ایران در ارمنستان هم با تاکید بر اینکه «موضع ما درباره رفع انسداد کاملا مشخص است؛ تصریح کرده است: مخالف رفع انسداد نیستیم، اما تمام رفع انسداد‌ها باید تحت حاکمیت سرزمینی و ملی ارمنستان باشد. خواب‌ها و رویا‌ها در ارتباط با موضوعات مختلفی مثل زنگزور تعبیر نخواهد شد».
ابراهیم عزیزی رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس هم با تاکید بر اینکه کریدور زنگزور خط قرمز ایران است، گفت که ما بار‌ها از طرق مختلف به کشور‌های منطقه اعلام کرده‌ایم که این کریدور خط قرمز ایران محسوب می‌شود و هر گونه تغییر و اقدامی در آن با واکنش جدی و محکم ایران مواجه خواهد شد. بسیاری از نمایندگان مجلس، تحلیلگران و فعالان سیاسی هم درباره ادعا‌های مقامات روس واکنش مشابهی داشتند.
در نهایت پرونده زنگزور در صورت حسن‌نیت طرف‌های درگیر می‌تواند با همراهی آنها در پروژه جایگزین یعنی کریدور ارس و از داخل خاک ایران باشد تا هم به نگرانی‌های تهران پاسخ داده شود و هم اختلاف میان دو همسایه تا حدود زیادی کاهش یابد.
