فرصت سازی مسکو و پوتین از ماجرای کریدور زنگزور

اگرچه در ابتدا تصور می شد که احداث کریدور زنگزور تهدیداتی برای روسیه خواهد داشت چرا که یک عضو ناتو (ترکیه) را به خزر و اسیای مرکزی متصل خواهد کرد ولی تحولات منطقه در نتیجه جنگ اوکراین محاسبات را تغییر داده است.

در عین اینکه خطر مذکور سر جای خود باقی است ولی کنترل امنیتی روسیه بر کریدور موسوم به زنگزور می تواند دست بالا را برای روسیه در قفقاز به ارمغان آورد. بر همین اساس است که سخنگوی وزارت خارجه روسیه مدعی شده که ایران را برای پذیرش چنین کریدوری «مجاب» خواهد کرد. موضوعی که با مخالفت شدید ایران و به عنوان «خط قرمز» عنوان شده است.

باید توجه داشت که برای قرون متمادی، قفقاز جنوبی نقش مهمی در فرآیندهای اقتصادی و سیاسی چه در شرق و چه در غرب داشته است.

در واقع، این محل تلاقی تمدن ها و قطب ژئواکونومیکی اوراسیا بوده است. در آینده نزدیک، مسیرهای حمل و نقلی که اروپا و آسیا را به هم متصل می کند، شامل کریدورهای شمال-جنوب و شرق-غرب-میانه و برخی پروژه های دیگر خواهد بود.

در سال های اخیر، کریدور زنگزور - یک پیوند حمل و نقل فرضی در قفقاز جنوبی - اهمیت پیدا کرده است. این کریدور فرضی از 40 کیلومتری استان سیونیک ارمنستان در مرز ایران عبور خواهد کرد.

این کریدور بخشی از مسیر طولانی تر از آسیای مرکزی یا چین به ترکیه و از آنجا به اروپا است. مسیر زمینی جدید در قفقاز جنوبی ممکن است به کریدور حمل و نقل بین المللی ترانس خزر متصل شود. چنین مسیری سودهای اقتصادی آشکاری را برای برخی از کشورهای منطقه خواهد داشت، در حالی که در عین حال دارای محدودیت های سیاسی است.

بحران اوکراین و تحریم های غرب علیه روسیه به طور جدی ترافیک محموله از روسیه به اروپا را با مشکل مواجه کرده است. طبیعتاً علاقه روسیه به مسیرهای حمل و نقل جایگزین افزایش یافته است. کریدور زنگزور یکی از آنهاست. این کریدور می تواند مزایای اقتصادی مانند احیای مسیرهای تجاری که آسیای مرکزی، قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی را به هم متصل می کند، گسترش شبکه راه آهن روسیه، ارمنستان، آذربایجان و ترکیه و افزایش تجارت منطقه ای و بین المللی برای برخی کشورها باشد.

سیستم حمل و نقل ترانس خزر شامل مسیرهای شرق-غرب-میانه (کریدور میانی) و شمال-جنوب است. این کریدور می تواند منجر به تقویت موقعیت ترکیه در قفقاز جنوبی پس از پایان جنگ 44 روزه آذربایجان و ارمنستان در سال 2020 شود. البته این کریدور ممکن است نفوذ آنکارا در منطقه را بیشتر تقویت کند که بدون شک ارمنستان، ایران و روسیه آن را به عنوان یک چالش در نظر خواهند گرفت.

در خصوص اهمیت این کریدور «اطلاعات استراتژیک ایالات متحده» در گزارشی می گوید: هرکسی که کریدور زنگزور را کنترل کند می تواند قدرت را به حوزه نفوذ ترکیه در آناتولی، حوزه نفوذ روسیه در داخل قفقاز و حوزه نفوذ روسیه، و قلمرو فارسی (ایران فرهنگی) وارد کند.

اهمیت شریان های زمینی مانند کریدور زنگزور نیز از این واقعیت ناشی می شود که «حمل و نقل دریایی سنتی کالا به طور کلی در سراسر جهان، به ویژه از اقیانوس آرام به اقیانوس اطلس، در سال های اخیر به دلایل مختلف هزینه های بیشتری داشته است؛ عواملی مانند حادثه کانال سوئز، افزایش قیمت سوخت، ارتقاء ناوگان خطوط دریایی و غیره.

این کریدور مزایای اقتصادی بالقوه برای روسیه دارد. بر اساس توافق آتش بس سه جانبه میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان با میانجیگری روسیه در 10 نوامبر 2020، آژانس های خدمات مرزی سرویس امنیت فدرال روسیه (FSB) حق کنترل خطوط حمل و نقل بین مناطق غربی جمهوری آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان را داشتند، اما ایجاد یک مسیر حمل و نقل جدید مستلزم بازنگری در نقش و موقعیت روسیه در قفقاز جنوبی است.

در بحبوحه تحریم های اقتصادی ضد روسیه، تامین کنندگان روسی به مسیرهای جدیدی نیاز پیدا کرده اند. به گفته «ویتالی ساولیف» معاون وزیر حمل و نقل روسیه، کریدور حمل و نقل بین المللی شمال-جنوب (INSTC) که قرار است روسیه، جمهوری آذربایجان، ایران و هند را به هم متصل کند، باید یکی از مسیرهای جایگزین زمینی در نظر گرفته شود. در این راستا اهمیت کریدور زنگزور خودنمایی می کند، زیرا شاخه غربی این مسیر از جمهوری آذربایجان عبور می کند.

کریدور حمل‌ونقل موجود از روسیه به ارمنستان دارای محدودیت‌هایی مانند مشکلات راه‌اندازی جاده نظامی گرجستان در فصل زمستان و همچنین مشکلاتی در روابط روسیه با گرجستان است که مسیر اصلی حمل‌ونقل به ارمنستان از طریق آن می‌رود. روسیه و گرجستان در سپتامبر ۲۰۰۸ روابط دیپلماتیک خود را قطع کردند. در آن سال مسکو استقلال اوستیای جنوبی و آبخازیا را به رسمیت شناخت و پس از جنگ پنج روزه روسیه و گرجستان، نیروهای خود را به آنجا اعزام کرد.

بعلاوه، این احتمال وجود دارد که به دلایل حمل و نقل و لجستیک، بخشی از جریان کالا از شرق آسیا که در حال حاضر از طریق روسیه ترانزیت می شود، از مسیر ترانس قفقاز و به ویژه کریدور زنگزور هدایت شود. با توجه به نقش رو به رشد چین در اقتصاد جهانی، مشارکت در ابتکارات بین المللی آن با هدف گسترش روابط اقتصادی با اروپا ممکن است برای توسعه اقتصادی همه کشورهای درگیر بسیار مهم باشد. بر این اساس روسیه به توسعه کریدور زنگزور علاقه نشان می دهد. در غیر این صورت، پیوند موجود باکو- تفلیس- قارص که روسیه عملاً در عملیات آن دخالتی ندارد، به هر حال استفاده خواهد شد. توسعه کریدور زنگزور می تواند نفوذ اقتصادی روسیه را در قفقاز جنوبی تقویت کند.

توافق آتش بسی که به جنگ 44 روزه در قفقاز جنوبی بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان پایان داد، به روسیه اجازه می دهد تا خطوط حمل و نقلی را که از طریق خاک ارمنستان می گذرد، کنترل کند. ارمنستان میزبان 102مین پایگاه نظامی روسیه است. روسیه به دنبال ایجاد یک ارتباط زمینی قوی بوده است، اما مسیر راه آهن دریای سیاه از ارمنستان به روسیه از طریق گرجستان و آبخازیا محقق نشد. در راه اندازی جاده از روسیه نیز مشکلاتی برای مسکو با توجه به روابطش با گرجستان وجود دارد.

ساخت کریدور زنگزور ممکن است به ترس گرجستان مبنی بر افزایش نقش روسیه در واقعیت جدید ژئوپلیتیکی منطقه دامن بزند. رفع انسداد خطوط حمل و نقل در قفقاز جنوبی به طور مشترک با آژانس های خدمات مرزی FSB ممکن است ارزش مسیر گرجستان را کاهش دهد، به ویژه اگر یک خط ریلی روسیه-ارمنستان از طریق جمهوری آذربایجان به واقعیت تبدیل شود.

روسیه نه تنها یکی از کریدورهای مهم منطقه را کنترل خواهد کرد، بلکه مواضع خود را نیز تقویت خواهد کرد. با این حال، اگر ترکیه، یکی از اعضای ناتو، پس از گشایش کریدور زنگزور، نفوذ قوی تری در قفقاز جنوبی به دست آورد، روسیه باید خود را برای خطرات خاصی آماده کند.