انتخابات ۱۴۰۳ به دور دوم کشیده شد. قرار است سعید جلیلی و مسعود پزشکیان در تاریخ ۱۵ تیرماه مجددا با هم به رقابت بپردازند. اگرچه پزشکیان توانست با کسب ۱۰ میلیون رای، نفر اول شود، اما به این علت که نتوانست بیش از ۵۰ درصد آراء را به دست آورد، به همراه نفر دوم یعنی سعید جلیلی راهی دور دوم انتخابات شد.

دومرحله‌ای شدن بر اساس قانون کشور است. ساختار انتخاباتی ایران مانند بسیاری از نظام‌های جمهوری «دو مرحله ای» (Two-round system) است. طبق این سیستم، از آنجا که رئیس جمهور باید رئیس «جمهور» مردم بوده و نماینده اکثریت باشد، لازم است حتما بیش از ۵۰ درصد آراء را به دست آورد. به همین دلیل، نامزدی که نتواند در دور اول ۵۰ درصد آراء به علاوه یک رای را به دست آورد، به همراه نفر دوم یا نفرات بعدی راهی دور بعد انتخابات می‌شود.

اما انتخابات‌های دو مرحله‌ای به انحاء گوناگون برگزار می‌شود. در این گزارش قصد داریم مروری بر آنها داشته باشیم.

مروری بر انواع انتخابات دو مرحله‌ای

ساختار‌های انتخاباتی دو مرحله‌ای به چند دسته تقسیم می‌شوند. برخی سیستم‌ها مانند سیستم انتخاباتی ایران و فرانسه حکم به صعود دو نامزدی که بیشترین رای را آورده اند می‌دهند. در دور دوم تنها دو نامزد رقابت می‌کنند و قطعا یکی از این دو نامزد ۵۰ درصد به علاوه یک رای را به دست می‌آورد؛ مگر اینکه آراء باطله آنقدر زیاد باشد که رای یک نامزد را از اکثریت بیندازد. قانون برای این حالت نیز حکمی دارد.

در برخی کشور‌ها اگر آراء باطله در دور دوم باعث خروج سبد رای نامزد‌ها از اکثریت شود، رقابت‌ها باید مجددا برگزار شوند. برای مثال، در غنا شرط اکثریت در دور دوم انتخابات هم برقرار است و اگر نامزد‌ها نتوانند در دور دوم هم ۵۰ درصد به علاوه یک رای به دست آورند، دور سوم انتخابات برگزار می‌شود. در برخی مناطق دیگر مانند فرانسه، اما چنین حکمی وجود ندارد و هر فردی که بیشترین رای را کسب کند، پیروز انتخابات خواهد بود.

سیستم انتخابات دو مرحله‌ای در کشور‌های مختلفی اجرا می‌شود. این قانون و سیستم در بیشتر کشور‌هایی که به صورت «جمهوری» اداره می‌شوند حاکم است. ساختار زمانی انتخابات‌های دو مرحله‌ای در کشور‌های مختلف متفاوت است. دور دوم رقابت‌های انتخاباتی ممکن است در همان روزی که دور اول برگزار شده، برگزار گردد. در برخی مناطق کوچکتر مانند انتخابات درون ایالتی جورجیا در ایالات متحده ممکن است فاصله دور اول انتخابات و دور دوم یک الی ۲ ماه باشد. در فرانسه به طور سنتی میان دور اول و دوم انتخابات، دو هفته فاصله وجود دارد.

همچنین، در ساختار‌های دو مرحله‌ای قوانین متفاوتی برای انتخاب نامزد‌های دور دوم وجود دارد. در بیشتر کشور‌ها فقط دو نامزد می‌توانند راهی دور دوم انتخابات شوند. اما در برخی کشور‌ها یا قلمرو‌های سیاسی، بیش از دو نامزد اجازه دارند به دور دوم بروند. در چنین سیستم هایی، برای انتخاب شدن در دور دوم، کافی است که یک نامزد بیشتر از دیگران رای کسب کند.

سیستم رای گیری دو مرحله‌ای در همه کشور‌ها به یک شیوه برگزار نمی‌شود. در سیستم انتخاباتی «رای جامع (EB)» افرادی که بیشترین رای را کسب کرده اند راهی دور بعد نمی‌شوند، بلکه افرادی که کمترین رای را کسب کرده باشند، از دور قابت‌ها حذف می‌شوند.

در این نظام ها، روند حذف نامزد‌هایی که کمترین رای را کسب کرده اند و رای گیری مجدد تا زمانی که یک نامزد اکثریت مطلق را کسب کند، ادامه می‌یابد. سیستم EB در انتخابات‌های عمومی بزرگ استفاده نمی‌شود؛ چون در این ساختار، گاهی رای دهندگان مجبورند چند بار در رای گیری‌ها شرکت کنند و فرآیند انتخابات بسیار طولانی است.

همچنین، در بیشتر ساختارها، افراد می‌توانند هم در دور اول و هم در دور دوم در انتخابات شرکت کنند، اما در برخی ساختار‌ها چنین اجازه‌ای به شرکت کنندگان داده نمی‌شود. همچنین، در برخی ساختار‌های رای گیری دو مرحله ای، آراء دور دوم با دور اول جمع می‌شوند، اما در برخی دیگر چنین نیست و افراد باید مجددا در رای گیری شرکت کنند.

برای مثال، در برخی انتخابات‌ها فردی که در دور اول ۱۰ میلیون رای آورده، با کسب ۵ میلیون رای در دور دوم، در مجموع ۱۵ میلیون رای کسب می‌کند و اگر رقیبش در دور اول ۵ میلیون رای کسب کرده و در دور دوم ۱۲ میلیون به دست آورد، با ۱۷ میلیون رای، پیروز خواهد شد.

قانون ایران در مورد انتخابات دو مرحله‌ای چه می‌گوید؟

بر اساس قانون انتخابات ریاست جمهوری، چنانچه در مرحله اول انتخابات برای هیچ‌یک از داوطلبان اکثریت مطلق حاصل نگردد، انتخابات دومرحله‌ای خواهد شد؛ بدین معنی که دو نامزدی که بیشترین آراء را در مرحله اول داشته اند، در انتخابات مرحله دوم شرکت می‌کنند. اکثریت مطلق آراء در انتخابات ریاست جمهوری نیز به معنای کسب بیش از ۵۰ درصد آراء ماخوذه است؛ بنابراین فرد منتخب مرحله اول باید حداقل ۵۰ درصد به علاوه یک رای کسب کند. اما این شرط در دور دوم نیست و فردی که رای بیشتری به دست آورد، پیروز انتخابات خواهد بود.

در اصل ۱۱۷ قانون اساسی آمده است: «رئیس جمهور با اکثریت مطلق آرای شرکت‌کنندگان انتخاب می‌شود، ولی هرگاه در دور نخست هیچ یک از نامزد‌ها چنین اکثریتی به دست نیاورد، روز جمعه هفته بعد برای بار دوم رای گرفته می‌شود. در دور دوم، تنها دو نفر از نامزد‌ها که در دور نخست آراء بیشتری داشته اند شرکت می‌کنند، ولی اگر بعضی از نامزد‌های دارنده آراء بیشتر، از شرکت در انتخابات منصرف شوند، از میان بقیه، دو نفر که در دور نخست بیش از دیگران رای داشته اند برای انتخاب مجدد معرفی می‌شوند.»

همچنین به موجب ماده ۱۲ قانون انتخابات ریاست‌جمهوری، رئیس‌جمهور با کسب اکثریت مطلق آراء انتخاب می‌شود. اکثریت مطلق آرا یعنی فرد منتخب، بیش از ۵۰ درصد کل آراء مأخوذه را کسب کرده باشد، در اینجا ملاک صرفا آرای صحیح مأخوذه نیست بلکه کل آراء مأخوذه مدنظر است، اما در صورتی که هیچکدام از نامزد‌های انتخابات ریاست‌جمهوری اکثریت مطلق کل آرای مأخوذه را به دست نیاورند انتخابات به مرحله دوم کشیده می‌شود.