مراسم عزاداری محرم امسال همچون همیشه در فضایی آرام و در سراسر کشور برگزار شد. رسانه‌های خارجی فارسی‌زبان، اما در ادامه پروژه‌ای که از شهریورماه پارسال کلید زده‌اند، بخش قابل‌توجهی از توان و ظرفیت‌های خود را طی روز‌های گذشته به ادعای کمرنگ شدن حضور مردم در عزاداری‌ها، بزرگنمایی برخی ناهنجاریها و رفتار‌های نامتعارف در مراسم‌های ماه محرم، تئوریزه کردن این رفتار‌ها در قالب گزاره تعمیق شکاف میان مردم با نظام، تحریک مردم به استفاده از ظرفیت عزاداری سیدالشهدا (ع) برای مقابله با نظام و ... اختصاص دادند.
بررسی بازتاب عزاداری سراسری ۱۰ روز نخست محرم در رسانه‌های خارجی فارسی‌زبان، سوگیری‌های مشخصی را آشکار می‌کند. انتشار صرفِ کنش‌های هنجارشکنانه یا اعتراضی شماری در جریان عزاداری محرم در قالب کشف حجاب، برخی نوحه‌های اعتراضی، حضور تعدادی از مردم بر مزار کشته‌شدگان ناآرامی‌های پارسال و تعمیم دادن آن به حجم گسترده عزاداری‌ها در سراسر کشور شبیه لنز معوجی است که این رسانه‌ها تلاش کردند بر چشم مخاطبانشان بزنند تا تنها از دریچه آن به فضای سیاسی و اجتماعی کشور بنگرند؛ آن هم در جریان یکی از اجماع‌سازترین رویداد‌ها و آیین‌های مذهبی یعنی عزاداری سیدالشهدا (ع).
انتشار صرفِ کنش‌های هنجارشکنانه یا اعتراضی شماری در جریان عزاداری محرم در قالب کشف حجاب، برخی نوحه‌های اعتراضی، حضور تعدادی از مردم بر مزار کشته‌شدگان ناآرامی‌های پارسال و ... شبیه لنز معوجی است که این رسانه‌ها تلاش کردند بر چشم مخاطبانشان بزنند تا تنها از دریچه آن به فضای سیاسی و اجتماعی کشور بنگرند
به عبارتی دیگر نگاهی به انواع محصولات خبری اغلب رسانه‌های فارسی‌زبان بیگانه با موضوعیت عزاداری محرم گویای تلاش برای القاء این گزاره است که محرم امسال متفاوت با هر سال، صحنه اعتراضات مدنی و سیاسی بوده و به کلی ماهیتی متعارض با گذشته یافته است.
مهم‌ترین و برجسته‌ترین محور‌ها و تکنیک‌های پرتکرار این رسانه‌ها برای برسازی تصویری دلخواه از مراسم عزاداری دهه نخست محرم با هدف مصادره این آیین در راستای بیگانه‌سازی مردم از حاکمیت و ایجاد شکاف میان نیرو‌های مذهبی به چشم می‌آید.
محرم امسال و مساله حجاب
تمرکز ویژه بر تردد برخی بانوان بدون حجاب در خیابان به ویژه در مقابل هیات‌های مذهبی مورد توجه فارسی‌زبان‌های بیگانه بود. در همین پیوند، یکی از چهره‌های پای ثابت مصاحبه‌های «ایران اینترنشنال» به این شبکه گفت: امسال حضور زنان در مراسم محرم بدون «حجاب اجباری» برای حکومتی که از محرم استفاده‌های سیاسی می‌کند، بسیار دشوار است.
برخی از این رسانه‌ها کشف حجاب در مراسم عزاداری را به مثابه «کنش اعتراضی» دانسته و نوشتند که حاکمیت از این موضوع عصبانی است و برای مقابله با آن تلاش می‌کند. «دویچه وله فارسی» با تاکید بر آنچه «مقاومت زنان» خواند ادعا کرد: با آغاز ماه محرم و حساسیت حکومت در این ماه گشت‌زنی‌ها برای تذکر به رعایت حجاب اجباری و آزار زنان افزایش یافته است.
تصویرسازی از «تقابل» جدی میان نیرو‌های امنیتی و مردم در این خصوص هم در دستور کار بود چنان که ایران اینترنشنال روز دهم محرم به نقل از یک مخاطب نوشت: در شهرک مسعودیه تهران ماموران امنیتی به‌خاطر حجاب اجباری با یک خانم درگیر شدند و مردم نیز در حمایت از او با ماموران درگیر شدند. این در حالی است که خود این رسانه‌ها از جمله «رادیو فردا» به رغم انتشار این ویدئو نوشتند که قادر به تایید صحت زمان و مکان این رخداد نیستند.
هر چند پوشش تردد بی‌حجاب در خیابان طی یک سال گذشته از محور‌های اصلی این رسانه‌ها بود، ولی نمایش تقابل میان مردم و نیرو‌های امنیتی بر سر حجاب در مراسم محرم به زعم این رسانه‌ها شاید برد بیشتری برایشان داشت، چرا که بعضا استدلالشان بر این پیش‌فرض مبتنی بوده و هست که عزاداری برای امام حسین (ع) صرفا «آیینی حکومتی» است و هنجارشکنی در این مراسم، حکم مقابله با نظام را دارد.
تصاویر موهوم با عنوان نافرمانی مدنی و عزاداری‌های خلوت
این رسانه‌ها تلاش می‌کنند با تاکید بر کلیدواژه «نافرمانی مدنی»، هنجارشکنی‌ها را موجه نشان داده و آن را به جای «کنش فعالانه» شهروندان جا بزنند. رادیو فردا در روز‌های گذشته با تبلیغ اقداماتی، چون «امتناع از شرکت در برنامه‌هایی از جمله لگد کردن پرچم دیگر کشورها»، «حضور در کنار آرامگاه معترضان کشته شده»، «سفیدپوشی به جای سیاه‌پوشی»، «برداشتن حجاب» و ... آن‌ها را در قالب نافرمانی مدنی فهرست‌بندی و تاکید کرد که این اقدامات همزمان با اوج «تبلیغات حکومتی برای عزاداری‌ها» در جریان بوده است.
بسیاری از این رسانه‌ها از جمله «ایندیپندنت فارسی» گزارش‌های زیادی در مورد حضور بر سر مزار کشته‌شدگان اعتراضات سال گذشته منتشر کرده و آن را در قالب تداوم اعتراضات مردمی و دادخواهی طبقه‌بندی کردند. دویچه وله در گزارشی مدعی شد: اکنون این باور وجود دارد که محرم وقت سوگواری برای جانباختگان است؛ این رویکرد متفاوت از ماه محرم حاکی از شکافی است که بین حاکمیت و مردم مذهبی پدید آمده است.
نوحه‌خوانی با مضامین انتقادی هم در این رسانه‌ها در قالب نافرمانی مدنی گنجانده شد. ایندیپندنت فارسی مدعی شد: گزارش‌ها حاکی از آن است که با وجود تلاش‌های حاکمیت برای برگزاری حکومتی این مراسم، برخی از شرکت‌کنندگان در مراسم‌های مذهبی ماه محرم، به خواندن نوحه‌ها و سرود‌های اعتراضی به یاد کشته‌شدگان خیزش سراسری اقدام کردند.
جالب اینجا است که اغلب گزارش‌های تصویری اینچنینی، منحصر به ویدئو‌هایی بوده که از سوی مخاطبانی با هویت نامعلوم ارسال و در کانال‌های تلگرامی رسانه‌های خارجی فارسی‌زبان به صورت گسترده و مشترک منتشر شده است؛ گزارش‌هایی که رسانه‌های مزبور «قادر به تایید صحت آن نیستند».
بسیاری از گزارش‌های تصویری شبکه‌های بیگانه، منحصر به ویدئو‌هایی بوده که از سوی مخاطبانی با هویت نامعلوم ارسال و در کانال‌های تلگرامی رسانه‌های خارجی فارسی‌زبان به صورت گسترده و مشترک منتشر شده است
به عنوان نمونه ایران اینترنشنال ویدئو‌هایی منتشر کرد که در آن مدعی کاهش حضور عزاداران در هیات‌های مذهبی شد. مخاطبی ناشناس در ویدئویی که با استناد به گفته او در گوهردشت کرج فیلمبرداری شده، ادعا می‌کند: «کسی در خیابان نیست در صورتی که سال‌های قبل خیابان بسته می‌شد، ولی الان فقط سر و صدا می‌کنند.» رادیو فردا هم با استناد به چند تصویر بی نام و نشان، مدعی شعارنویسی اعتراضی در تهران همزمان با محرم شد.
ادعای دوپاره شدن نیرو‌های مذهبی
جنبه دیگر برسازی تقابل میان مردم و حاکمیت در این رسانه‌ها را می‌توان در تلاش برای ایجاد شکاف میان نیرو‌های مذهبی دید. این رسانه‌ها تلاش کردند میان کسانی که در مراسم عزاداری شرکت می‌کنند و مذهبی محسوب می‌شوند دودستگی را به تصویر بکشند.
شکاف میان نیرو‌های مذهبی ادعایی است که این رسانه‌ها با استناد به حضور برخی افراد بی‌حجاب میان عزاداران و خوانش نوحه‌های اعتراضی و انتقادی از سوی برخی مداحان و... مطرح می‌کنند.
«بی‌بی‌سی فارسی» در گزارشی نوشت: شکاف در داخل نیرو‌های مذهبی که طرفدار نظام بودند، هم بیشتر شده است، حتی کسانی که نوحه‌خوان جنگ بودند مثل کویتی‌پور در قالب نوحه به ارکان نظام حمله می‌کند.
دویچه‌وله فارسی هم با اشاره به برخی نوحه‌های اعتراضی مدعی شد: سوگواری‌های محرم امسال زبان اعتراضی علیه حکومت به خود گرفته است. از برخی تکایا و هیئت‌های مذهبی صدا‌های ضدحکومتی به گوش می‌رسد و دیده می‌شود که بسیاری از مداحی‌ها و سخنرانی‌ها در انتقاد به سرکوب‌ها و گسترش فقر و ناعدالتی در جامعه توسط حکومت است. در لابلای کلمات برخی نوحه‌ها از استعارات مختلفی استفاده شده است که خشم جامعه را نسبت به سرکوب و بی‌عدالتی نشان می‌دهد.
اظهارات یک مداح در مورد حجاب در دزفول و در محله جوادیه تهران و مداحی اعتراضی در کرمانشاه و یزد و برخی شهر‌های دیگر هم در همین چارچوب، در این رسانه‌ها مورد توجه ویژه و گسترده قرار گرفت.
رسانه‌های بیگانه تلاش کردند میان کسانی که در مراسم عزاداری شرکت می‌کنند و مذهبی محسوب می‌شوند دودستگی را به تصویر بکشند
در حالی رسانه‌های معاند هرگونه انتقاد در مورد وضعیت اقتصادی را به دوپاره شدن نیرو‌های مذهبی و ریزش بخشی از طرفداران نظام تفسیر می‌کنند که مسئولان عالی‌رتبه کشور از جمله رهبر انقلاب هم بار‌ها نارضایتی خود را نسبت به وضعیت اقتصادی و معیشتی مردم بیان کرده و مسئولان کشور را به رفع چنین چالش‌هایی توصیه کرده‌اند. همچنین حضور برخی دختران کم‌حجاب در مراسم عزاداری را نمی‌توان به تقابل مردم با نظام تعبیر کرد، چنانکه در بیانات ۱۹ مهر ۹۱ رهبر معظم انقلاب آمده است: «بعضی از همینهائی که در استقبالِ امروز بودند، خانمهائی بودند که در عرف معمولی به آن‌ها میگویند خانم بدحجاب؛ اشک هم از چشمش دارد میریزد. حالا چه کار کنیم؟ ردش کنید؟ مصلحت است؟ حق است؟ نه، دل، متعلق به این جبهه است؛ جان، دلباخته‌ی به این اهداف و آرمانهاست.»
طیفی از این رسانه‌ها همچنین تلاش کردند با تاکید بر این گزاره که «مذهبی بودن به معنای طرفدار حکومت بودن نیست»، حضور گسترده مردم در عزاداری‌ها را برای مخاطبانشان توجیه کنند. بی‌بی‌سی در گزارشی نوشت: بخشی از مومنانی که آهنگ عزایشان سالیان سال با سیاست‌های حکومت همساز بود حالا نوای دیگری سر می‌دهند؛ اینکه مذهبی و عزادار حسین بودن الزاما به معنی طرفداری از حکومت نیست.
مهندسی عزاداری؟
رسانه‌های خارجی فارسی‌زبان همچنان که اشاره شد، بسیاری از گزارش‌ها و تحلیل‌های خود در مورد محرم را بر مفروض «حکومتی بودن» عزاداری محرم و «بهره برداری سیاسی» نظام از آن مبتنی کردند.
از سوی دیگر، ایران اینترنشنال تلاش کرد همپیوندی جمهوری اسلامی با عزاداری محرم را زیر سوال ببرد. یکی از کارشناسان این شبکه در گفت‌وگویی آیین عزاداری در ایران را به پیش از اسلام و ریشه‌های عاشورا را در آیین یهودی دانست و مدعی شد جمهوری اسلامی از محرم و آیین عزاداری آن استفاده سیاسی و آن را مصادره و تلاش کرده به منظور مشروع جلوه دادن خود از آن استفاده کند. به ادعای این کارشناس، تاکنون مراسم محرم کارکرد یک فستیوال سیاسی را برای جمهوری اسلامی داشت، ولی دیگر این طور نیست. مهندسی جمهوری اسلامی دیگر موفق نیست. تمام نهاد محرم دیگر در گروی جمهوری اسلامی نیست و حرکت‌های اعتراضی هم در آن بروز می‌یابد.
دیگر کارشناس این شبکه هم مدعی شد که بعد از انقلاب ۵۷، برگزاری مراسم مذهبی در انحصار حاکمیت بوده و جمهوری اسلامی تلاش کرده با کنترل و جهت‌دهی به هیات‌های مذهبی، از ظرفیت اجتماعی این نهاد به سود خود استفاده کند.
تلاش برای استفاده از ظرفیت محرم برای تحریک و به اصطلاح شوراندن مردم علیه نظام از دستورالعمل‌های این رسانه‌ها در ایام دهه نخست محرم بود؛ آن هم با استفاده از تحلیل‌ها و تصویرسازی‌هایی کاریکاتورگونه
یکی از کارشناسان این شبکه قدمت کنشگری اعتراضی را به پیش از دهه ۹۰ نسبت داد و در مصاحبه‌ای اظهار داشت: از زمان جنبش سبز مردم در جایگاه مظلوم نشسته‌اند.
بی بی سی فارسی در گزارشی مدعی ناکارکردی مراسم مذهبی برای حاکمیت شد و آورد: اعتقادات که معمولا نقش میانجی را در دعوا‌های جناحی، سیاسی، باندی و اجتماعی بازی می‌کرد، حالا در سیبل دعوای دو طرف قرار گرفته است.
دعوت به شورش در محرم با تشبیهات کاریکاتوری
تلاش برای استفاده از ظرفیت محرم برای تحریک و به اصطلاح شوراندن مردم علیه نظام هم از دستورالعمل‌های این رسانه‌ها در این ایام بود.
ایران اینترنشنال با طرح صریح این سوال که «آیا با ظرفیت هیئت‌ها، میراث شیعی و آیین‌های محرم می‌توان با حکومت اسلامی مقابله کند» به استقبال این موضوع رفت. این رسانه‌ها با ارائه تشبیهی کاریکاتورگونه از شرایط کنونی جامعه ایران و مقایسه آن با سال‌های پایانی حکومت پهلوی، کوشیدند مردم را به مقابله با نظام ترغیب کند.
به گفته یکی از کارشناسان این شبکه، همان طور که در انقلاب ۵۷ نیرو‌های روحانی و روشنفکر از این ظرفیت میراث شیعی برای صورت‌بندی ادبیات ظلم‌ستیزانه و مبارزه با حکومت پهلوی استفاده کردند و روایتی از وقایع محرم و قیام عاشورا ارائه دادند که در تحقق انقلاب اسلامی نقش مهمی ایفا کرد، پس از وقایع ۸۸ و ۹۸ و ۱۴۰۱ هم خیلی‌ها از این ادبیات علیه حکومت دینی استفاده می‌کنند.
این کارشناس، اقدامات مردم، چون پوشیدن لباس سفید، حرکت به سمت خانه کشته‌شدگان و ... را تلاشی برای استفاده از همان ادبیات و میراث محرم برای مخالفت و اعتراض به حکومت دینی دانست و آن را «شبیه آنچه در انقلاب ۵۷ رخ داد» معرفی کرد.
برخی در این رسانه‌ها مدعی شدند که می‌توان از میراث شیعی و مولفه‌ها و ظرفیت عاشورا و حرکت حسینی این‌بار بر ضد حکومت دینی استفاده کرد. حتی یک کارشناس در ایران اینترنشنال تلاش کرد راهکار بدهد. او رویارویی نیرو‌های مذهبی با یکدیگر را کژراهه‌ای دانست که در مقابله با نظام موثر نیست. آنچه «مواجهه راهگشا» خوانده شد، اجماع بر سر «دیانت مدنی» با مولفه‌هایی، چون تکثر، مدارا و تنوع است که ظرفیت جمع کردن همه نیرو‌های اجتماعی را برای مواجهه با نظام دارد!
