«زمان آفریقا فرا رسیده است»؛ این عنوان موسیقی رسمی جام جهانی ۲۰۱۰ آفریقای جنوبی استعاره ای از نقش قاره سیاه در دوره کنونی است، جایی که مراکز اندیشه در جهان و برخی نویسندگان غربی، قرن اخیر را قرن آفریقا نامیده اند.
دوران گذار یا انتقالی نظام بین الملل پساجنگ سرد در شرایط حاضر، قاره آفریقا را به یکی از مناطق تاثیرگذار تبدیل کرده است، چرا که دولت های آفریقایی خود را از جبر نظام تک قطبی خارج کرده اند. اتخاذ موضع بی طرفی در جنگ اوکراین، عدم همراهی با تحریم های ضد روسی آمریکا، تمایل دولت های آفریقایی برای پیوستن به بریکس، استقبال از مدل توسعه چینی در آفریقا و تعلیق عضویت اسراییل در اتحادیه آفریقا، موضوعاتی هستند که می تواند همگرایی و همکاری آفریقا با ایران به عنوان یک بازیگر تجدیدنظرطلب نظم فعلی را به سطح راهبردی ارتقا دهد.
اسفند سال گذشته در پی اعتراض کشورهای آفریقایی، اتحادیه آفریقا عضویت رژیم صهیونیستی به عنوان عضو ناظر را به حالت تعلیق درآورد. تل آویو در واکنش به اخراج نماینده این رژیم از نشست سران اتحادیه آفریقا، این اتحادیه را «گروگانی» توصیف کرد که «تسلیم کشورهایی مانند الجزایر و آفریقای جنوبی شده‌اند و این دو کشور هم تحت تأثیر ایران هستند».
در چنین شرایطی نخستین سفر یک رئیس جمهور ایران به قاره آفریقا پس از ۱۱ سال برای ارائه هرچه بیشتر یک سیاست خارجی متوازن و متعادل و با ماموریت همگرایی بیشتر سیاسی و افزایش سهم خود در اقتصاد چند صد میلیارد دلاری قاره آفریقا اهمیت دو چندانی پیدا می کند.
نقشه راه آفریقا
سفر روز سه شنبه رئیسی به سه کشور کنیا، زیمبابوه و اوگاندا، چند روز پس از حضور وزیر خارجه الجزایر در تهران در شرایطی اتفاق می افتد که این قاره جذاب باسهم ۴۰ درصدی طلای جهان و فلزات گرانبها، ۳۰ درصد از ذخایر معدنی، ۶۵ درصدی از زمین‌های قابل کشت، ۱۰ درصدی از منابع آب شیرین تجدیدپذیر، ۸ درصدی از گاز طبیعی و ۱۲ درصد از مجموع ذخایر نفت دنیا این روزها بیشتر از گذشته به مقصدی برای سفرهای دیپلماتیک قدرت های جهانی طی سالهای اخیر شده است.
در این میان دولت سیزدهم که تا حد زیادی موفق شده دیپلماسی کشور را از بن بست «سیاست خارجی تک محصولی» دولت قبل که در برجام متجلی بود خارج کند، باید هدف گذاری ویژه ای جهت قرار گرفتن آفریقا در «سبد سیاست خارجی» و «تجارت خارجی» کشورمان طراحی کند تا حداقل برای تامین منافع ملی ایران از رقبای منطقه ای خود که سرمایه گذاری ویژه ای روی این قاره کرده عقب نماند.
به عنوان نمونه ترکیه در چشم‌انداز تنوع بازار صادراتی خود جایگاه ویژه‌ای برای کشورهای آفریقایی قرار داده است. روابط سیاسی با آفریقا و بازار این قاره برای ترک ها آنچنان اهمیت دارد که در سالهای اخیر، یک شراکت راهبردی طراحی کرده اند.
به گزارش خبرگزاری آناتولی، ترکیه، در سالهای اخیر توسعه روابط با کشورهای آفریقایی را به طور ویژه ای پیگیری کرده است. توسعه روابط تجاری و اقتصادی با آفریقا یکی از اهداف مهم سیاست تجارت خارجی آنکارا در ۲۰ سال گذشته بوده است. بر این اساس تجارت خارجی ترکیه با آفریقا در این دوره بیست ساله به ۴۵ میلیارد دلار خواهد رسید.
طی ۱۵ سال گذشته اگرچه رابطه اقتصادی ایران و آفریقا متاثر از بحران اقتصاد جهانی و تحریم‌های ضد ایرانی دچار فرازو نشیب شده و باعث شد حجم همکاری تجاری با آفریقا در سطح یک میلیارد دلاری فعلی باقی بماند اما کارشناسان معتقدند با قرار گرفتن آفریقا در رادار دیپلماسی و تجارت خارجی ایران در سه سال آینده تجارت ۱۰ میلیارد دلاری با آفریقا قابل تحقق است.
به گفته قنادزاده مدیرکل دفتر آفریقای سازمان توسعه تجارت؛ این قاره بیشترین ذخایر استحصال نشده معدنی و کشاورزی دنیا را دارد که شامل بیش از ۸۷۰ میلیون زمین کشاورزی نیز می‌شود، همچنین بیشترین ذخایر طلا و الماس نیز در این قاره قرار گرفته است.
آفریقا و نگاه به شرق
قاره آفریقا با توجه به سابقه تلخ و پیش زمینه ای که از استعمار غربی دارد، روابط ویژه ای با بلوک شرقی و کشورهای مستقل برقرار کرده است. حجم مبادلات اقتصادی چین و قاره آفریقا از ۱۲۰ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۰ هم فراتر رفته است. در حال حاضر میزان تجارت چین با این قاره سالانه حدود ۱۵۰ میلیارد دلار است. این قاره در بخشی از ابرپروژه راه ابریشم چین؛ «یک کمربند-یک جاده» قرار گرفته است.
در «نشست سران روسیه – آفریقا» که سال ۲۰۱۹ برای نخستین بار در سوچی وکنار دریای سیاه برگزار شد ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه، با میزبانی از ۴۷ تن از سران آفریقایی، مشارکت راهبردی مسکو با آفریقا را پی ریزی کرد. پوتین در مصاحبه با خبرگزاری تاس گفت: «آفریقا به طور فزاینده‌ای به قاره‌ای مملو از امکانات تبدیل می‌شود.» رئیس جمهور روسیه همچنین گفت: این قاره دارای ذخایر عظیم منابع طبیعی است و جذابیت اقتصادی بی‌نظیری دارد». در سال ۲۰۱۸ میلادی میزان مبادلات تجاری روسیه با کشورهای آفریقایی بالغ بر ۲۰ میلیارد دلار بود. روسیه در نشست سوچی ساختن خطوط آهن، نیروگاه‌های هسته‌ای و صنایع سازگار با محیط زیست در این قاره را هدف گذاری کرد. هم اتحادیه اروپا و هم چین تقریبا هر سه سال یکبار نشستی مشابه نشست سران روسیه - آفریقا را با سران کشورهای قاره برگزار می‌کنند. در آخرین نشست چین با سران کشورهای آفریقایی ۱۵۰ قرارداد اقتصادی به امضا رسید.
آخرین و سی و ششمین نشست سران اتحادیه آفریقا با تأکید بر فعال سازی منطقه آزاد تجاری در قاره سیاه و با شعار «تسریع در ایجاد منطقه آزاد تجاری آفریقا» برگزار شد. موسی فکی رئیس کمیسیون اتحادیه آفریقا در آخرین نشست این اتحادیه اظهار کرد: بی ثباتی، مهم بزرگ ترین چالش ماست و بر تجارت آزاد بعنوان یک پروژه راهبردی تمرکز می کنیم. فکی گفت که منطقه آزاد تجاری یک پروژه پیشرو است و شماری از کشورهای آفریقا مرحله اجرای آن را آغاز کرده‌اند.
آفریقا و جهان چند قطبی
در چنین فضایی نشریه نشنال اینترست آمریکا اخیرا نوشته است: پاسخ آفریقا به جنگ اوکراین و حمایت از جهان چند قطبی آمریکا و غرب را نگران و شگفت زده کرده است؛ موضوعی که نشان می‌دهد کشورهای این قاره به سمت چندقطبی گرایی و فرار از هژمونی غرب و آمریکا گام بر می‌دارند.
این رسانه خاطرنشان کرد: در حالی که آمریکا و شرکای اروپایی اش، نگران و نظاره گر نشست های سران روسیه و چین بودند، پوتین در رفت و آمد بین این نشست و کنفرانسی با حضور نمایندگان بیش از ۴۰ کشور آفریقایی شرکت کننده بود که تحت عنوان «روسیه-آفریقا در جهان چند قطبی» برگزار می شد.
شرکت کشورهای آفریقایی در این کنفرانس نشان داد که هیچ کشوری به تحریم تحت امر آمریکا علیه روسیه ملحق نشده و حتی تعدادی از کشورها، حتی آمریکا و ناتو را در این جنگ مقصر دانستند. نمایندگان بسیاری از کشورهای آفریقایی حاضر در این کنفرانس از درخواست پوتین برای تشکیل جهانی چند قطبی حمایت کردند.
بر اساس گزارش نشنال اینترست، آمریکا تلاش های شدیدی را برای اعمال فشار بر آفریقا به منظور حمایت از تحریم های تحت امر واشنگتن علیه مسکو بکار بسته است اما با مقاومت آفریقای جنوبی در مقابل این فشارهای آمریکا هیچ یک از تلاش های واشنگتن از جمله در دیدارهای رسمی سران این کشور از پرتوریا موفق نبوده است.
نشنال اینترست نوشت: مهمترین انگیزه بی طرفی آفریقایی ها، حمایت از یک جهان چند قطبی است. سالها تبعیض و غلفت به همراه مسائل مربوط به کمک و حمایت، مشارکت اقتصادی رها از تحمیل دیدگاه ها، روابط نظامی و تداوم تاریخ استعمارگرایی و کودتاها، کشورهای آفریقایی را از محکومیت مسکو بازداشته است.
فصل نوین روابط
دولت سیزدهم در ۲ سال گذشته بر اهمیت قاره آفریقا و عزم جدی در تعمیق روابط با این قاره در سیاست خارجی ایران تأکید کرده است. دستگاه دیپلماسی کشور در این راستا تحرکاتی را هم انجام داده است. با این وجود به نظر می رسد با توجه به شرایطی که در قاره آفریقا حاکم است، زمینه برای برنامه ریزی جهت اتخاذ یک «دیپلماسی تجاری» در کنار افزایش همگرایی سیاسی با دول آفریقایی هموارتر از گذشته است.
سفرهای سال گذشته حسین امیرعبداللهیان به مالی، تانزانیا، زنگبار و موریتانی در کنار سفر رئیس دستگاه دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران به کیپ‌تاون آفریقای جنوبی به منظور حضور در نشست بریکس پلاس نشانه هایی از اهتمام دولت سیزدهم به قاره آفریقا که از آن به عنوان سرزمین فرصت ها یاد می شود است. این اهتمام در کنار ابتکاراتی از سوی دستگاه سیاست خارجی می تواند به ارتقای جایگاه ایران در نظام بین الملل منجر شود.
