یک سال از آغاز بحران اوکراین می گذرد؛ بحرانی که اسفندماه پارسال شروع شد و برخلاف پیش بینی ها تا به امروز تداوم یافته است. در این برهه همواره دو طرف یکدیگر را به استفاده از سلاح های مخرب کشتار جمعی محکوم کرده اند.
تازه ترین مورد آن به سلاح های شیمیایی ارتباط می یابد که مقامات نظامی روسیه اعلام کردند، ارتش اوکراین سلاح شیمیایی حامل یک سم ناشناس را بر مواضع ارتش روسیه در نزدیکی روستاهای «اوروژاینویه» و «ولیکایا نووسلکا» در مسیر اوگلدار پرتاب کرده است.
به گفته یک افسر نظامی ارتش روسی، صبح روز ۱۶ فوریه (۲۷ بهمن) دو پهپاد اوکراینی بر فراز مواضع ارتش روسیه در نزدیکی اوگلدار ظاهر شدند. یکی از پهپادها بلافاصله سرنگون شد اما پهپاد دوم موفق شد مواد شیمیایی خود را روی مواضع ما پرتاب کند. این افسر با اشاره به اینکه دو سرباز روسی که در معرض انفجار این مواد شیمیایی قرار گرفتند دچار سوختگی ریه شده‌اند، افزود: هر دو سرباز روسی دارای علائم بارز مسمومیت از جمله حالت تهوع و تحریک غشاهای مخاطی بودند.
همزمان خبرگزاری روسی «اسپوتنیک» عکسی از این سلاح شیمیایی به دست آورده که شبیه یک لوله استوانه‌ای فلزی است که انتهای آن پوشیده شده است.
از بمب کثیف تا خطر جنگ اتمی
اوایل آبان ماه که حدود ۸ ماه از آغاز جنگ می گذشت، بازار بحث درباره استفاده طرفین از بمب کثیف داغ شد و آنها یکدیگر را به تلاش برای استفاده از «بمب کثیف» در جنگ متهم کردند.
در آن برهه «واسیلی نبنزیا» نماینده دائم روسیه در سازمان ملل متحد به تازگی در نامه‌ای از «آنتونیو گوترش» دبیرکل سازمان ملل متحد و شورای امنیت این سازمان خواست تا هر آنچه که ممکن است را برای «جلوگیری از وقوع چنین جنایت فجیعی» انجام دهند. در نامه نبنزیا آمده است: «ما استفاده بمب کثیف توسط رژیم کی‌یف را رفتار تروریسم هسته‌ای تلقی می‌کنیم.»
حال این پرسش به ذهن می رسد که بمب کثیف چیست و چه تفاوتی با بمب اتم دارد؟
اگرچه اشاره به بمب کثیف می‌تواند تصور بمب هسته‌ای را به ذهن متبادر کند اما بمب کثیف بسیار متفاوت از بمب هسته‌ای است. روزنامه «نشنال» در گزارشی درباره بمب کثیف نوشت: « بمب کثیف می‌تواند مواد رادیولوژیک را در ترکیب با مواد منفجره در یک منطقه گسترده پخش و زمین را آلوده کند و همچنین خطر تشعشع طولانی مدت رادیواکتیو تا سال‌ها پس از حادثه را به همراه خواهد داشت.»
براساس گزارش‌ها، در بمب هسته‌ای ما شاهد فشرده‌سازی اورانیوم یا پلوتونیوم با شدت غنای زیاد تا سر حد انفجار هسته‌ای هستیم اما در بمب کثیف چنین فرایندی صورت نمی‌گیرد.
همچنین دانش و روش تولید بمب هسته‌ای مستلزم چندین دهه تحقیق علمی است که تاکنون به صورت رسمی در اختیار کشورهای معدود از جمله آمریکا، روسیه، پاکستان، کره شمالی، هند، چین و فرانسه است ولی آن گونه که نشنال گزارش داده، تولید یک بمب کثیف، بسیار آسان‌تر از سلاح‌های هسته‌ای است و فرایند علمی پیچیده‌ای مانند رسیدن به سطح انفجار هسته‌ای ندارد.
همچنین گفته شده که یک بمب کثیف می‌تواند مناطق وسیعی را غیرقابل سکونت کند و خطر ابتلا به سرطان و سایر بیماری‌های مرتبط با تشعشعات رادیواکتیو را افزایش دهد.
با این حال، مطالعات اخیر روی بمب‌های کثیف می‌گویند که خطر آنها در مقایسه با انفجار هسته‌ای بسیار ناچیز است. در زمان انفجار بمب هسته‌ای، دمای چند میلیون درجه سانتیگرادی در مرکز انفجار و چند هزار درجه در مناطق نزدیک به انفجار ایجاد می‌شود اما این شرایط در زمان انفجار بمب کثیف ایجاد نمی‌شود.
در عین حال از نظر دسته بندی، بمب‌های کثیف جزو همان تسلیحات کشتار جمعی طبقه بندی می‌شوند. در سال ۲۰۰۲ در جلسات کارشناسی کنگره آمریکا پس از حادثه ۱۱سپتامبر که با هدف بررسی خطرات و تهدیدات ناشی از حملات تروریستی برگزار شد، «ریچارد مزرو» کارشناس هسته‌ای گفت: «اگر قرار باشد بمبی کثیف در مرکز واشنگتن منفجر و یا در اقدامی مشابه یک قوطی پودر حاوی رادیواکتیو با خلوص بالا از یک پشت بام در مرکز شهر تخلیه شود، ده‌ها نفر جان خود را از دست خواهند داد.»
این کارشناس آمریکایی همچنین گفت که اگرچه این رویداد آن قدرها هم که برخی تصور دارند، فاجعه‌بار نخواهد بود اما تأثیر روانی فاجعه‌باری را بر شهروندان خواهد داشت و بدتر از آن، شهر را آن چنان آلوده می‌کند که احتمالاً مردم ناگزیر به تخلیه آن خواهند بود.
از جنبه حقوقی نیز لازم به یادآوری است که هم اکنون هیچ معاهده و چارچوب حقوقی مبنی بر ممنوعیت استفاده از بمب‌های کثیف وجود ندارد، اما استفاده از آنها به دلیل خطری که برای غیرنظامیان در پی خواهد داشت، غیرقانونی است. همچنین ممکن است استفاده از این گونه بمب‌ها، تحت معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای قرار گیرد.
خطر جنگ هسته ای؛ یک تهدید دائمی
از همان روزهای آغازین جنگ روسیه و اوکراین، بسیاری از مقامات و تحلیلگران سیاسی خطر جنگ هسته‌ای را محتمل می‌دانستند و هنوز نیز محتمل می دانند؛ جنگی که از نگاه ناظران، در صورت وقوع هیچ برنده نهایی نخواهد داشت.
با توجه به مطرح شدن جنگ هسته ای، جا دارد که نگاهی به توزیع ۱۳ هزار کلاهک هسته ای در بین ۹ بازیگر جهان داشته باشیم. طیفی که روسیه در جایگاه نخست و آمریکا در جایگاه دوم ایستاده است.
تخمین‌ها از شمار سلاح‌های هسته‌ای روسیه متفاوت است اما بسیاری بر این باورند که مسکو بزرگ‌ترین زرادخانه هسته‌ای جهان را در اختیار دارد ولی این کشور هرگز از سلاح هسته‌ای در حمله به جایی استفاده نکرده است تنها در سال ۱۹۴۹ اولین بمب اتمش را در مناطق دورافتاده قزاقستان آزمایش کرد.
طبق اعلام «مؤسسه تحقیقات صلح بین‌المللی استکهلم» (سیپری)، تا ژانویه ۲۰۲۱ روسیه از ۶۲۵۵ سلاح اتمی برخوردار بود. سایر سازمان‌های نظارت بر گسترش سلاح اتمی مجموع این تعداد را بین ۵۹۷۷ تا ۶۲۵۷ اعلام کرده‌اند.
آمریکا نیز حدود ۵۵۰۰ سلاح هسته‌ای در اختیار دارد که ۱۸۰۰ عدد آنها «مستقر شده‌اند» یعنی روی موشک یا در پایگاه‌هایی دارای نیروی عملیاتی قرار دارند. آمریکا معمار اولین انفجار بمب هسته‌ای در تاریخ بود و با پروژه منهتن، بار آغاز عصر هسته‌ای را به دوش کشید.
افزون بر روسیه و آمریکا، دیگر بازیگران برخوردار از سلاح اتمی به ترتیب عبارتند از؛
۳. چین: ۳۵۰ سلاح هسته‌ای
۴. فرانسه: ۲۹۰ سلاح هسته‌ای
۵. انگلیس: ۲۲۵ سلاح هسته‌ای
۶. پاکستان: ۱۶۵ سلاح هسته‌ای
۷. هند: ۱۵۶ سلاح هسته‌ای
۸. رژیم صهیونیستی: ۹۰ سلاح هسته‌ای
۹. کره شمالی: ۵۰ سلاح هسته‌ای
تا امروز، آمریکا تنها کشوری است که از سلاح اتمی در جنگ استفاده کرده است. روز ۶ اوت ۱۹۴۵ یک بمب اورانیومی در هیروشیمای ژاپن فرود آمد که طبق برآوردها، ۱۴۰ هزار کشته بر جا گذاشت. این کشور بمب دوم را سه روز بعد در ناکازاکی انداخت که ۷۴ هزار کشته دیگر در پی داشت.
بمب‌هایی که آمریکا در سال ۱۹۴۵ یعنی در سال پایانی جنگ دوم جهانی بر سر مردم بیگناه هیروشیما و ناکازاکی انداخت و جمعاً بیش از ۲۰۰ هزار ژاپنی قربانی شدند. از جنگ جهانی دوم به تا امروز که ۷۷ سال می‌گذرد واینک حدود ۱۳ هزار سلاح‌های هسته‌ای در دستان ۹ کشورجهان قرار دارد، این سلاح‌ها تنها ابزار تهدید بوده و نقش بازدارندگی داشته‌اند.
همین مساله «بازدارندگی» باعث شده که بسیاری از ناظران، تهدید اتمی را بیش از یک «تهدید جدی» به عنوان یک «بلوف سیاسی» ارزیابی کنند. بازدارندگی در قالب یک قانون نامدون اما می تواند نقض شود همان گونه که در بحران اوکراین از بمب های شیمیایی و کثیف استفاده شد و خطر استفاده از بمب های تاکتیکی نیز کم نیست. بنابراین با تداوم و فرسایش بحران اوکراین، یک جرقه کوچک پتانسیل تبدیل شدن به آتشی بزرگ را دارد که همان جنگ جهانی سوم خواهد بود.
