بیش از یک سال و ۴ ماه (حدودا ۵۰۰ روز) از زمانی که حسین امیرعبداللهیان سکان دستگاه دیپلماسی را بر عهده گرفت، می‌گذرد. سوم شهریور ماه ۱۴۰۰ بود که حسین امیرعبداللهیان دستیار ویژه رئیس مجلس در امور بین‌الملل و معاون پیشین وزارت امور خارجه و گزینه پیشنهادی آیت‌الله سید ابراهیم رئیسی رئیس جمهور توانست با کسب ۲۷۰ رای موافق، ۱۰ رای مخالف و ۶ رای ممتنع از ۲۸۶ رای اخذ شده به عنوان وزیر خارجه دولت سیزدهم عهده دار این سمت شود.
وزیر خارجه دولت سیزدهم عصر ۳۱ مرداد ۱۴۰۰ در صحن علنی مجلس شورای اسلامی در دفاع از برنامه پیشنهادی خود برای تصدی این وزارتخانه قرن ۲۱ را متعلق به آسیا خواند و گفت: سیاست خارجی متوازن، یعنی سیاست خارجی ما در یک منطقه متوقف نخواهد ماند. تقویت رابطه با کشورهای اسلامی و دیپلماسی اقتصادی و تجارت بین‌الملل از دیگر مسائل است. حدود ۴۰ درصد برنامه سیاست خارجی دولت سیزدهم را دیپلماسی اقتصاد تشکیل می‌دهد. وی سوم شهریور ۱۴۰۰ و پس از تصدی این سمت در توئیتی با بیان اینکه مصمم به پیگیری سیاست خارجی متوازن، پویا و هوشمند هستم، در اینستاگرام هم نوشت: با برنامه‌ای عملیاتی، روابط خارجی متوازن، فعال، پویا و هوشمند، مبتنی بر احترام متقابل، اولویت‌بخشی به روابط با همسایگان و آسیا، توسعه روابط متوازن با همه بخش‌های جهان و تقویت جایگاه دیپلماسی اقتصادی و تجارت بین‌الملل پیگیری خواهد شد.
حال با گذشت این مدت، در این نوشتار سعی شده به بخشی از اقدامات دستگاه دیپلماسی دولت سیزدهم پرداخته شود.
همانگونه که امیرعبداللهیان در برنامه پیشنهادی خود به مجلس به سیاست خارجی متوازن اشاره کرده بود، در این مدت وزارت امور خارجه تلاش کرد تا رویکرد تعاملی را با کشورهای مختلف جهان بر مبنای این نگاه متوازن در پیش بگیرد و در همین خصوص تقویت همکاری و ایجاد تعامل سازنده با کشورهای همسایه، افزایش و تقویت همکاری‌های چندجانبه امنیتی، اقتصادی و سیاسی با همسایگان مرزی و منطقه‌ای از جمله مواردی بود که در این راستا صورت گرفت.
در همین خصوص نیز سعید خطیب‌زاده سخنگوی سابق وزارت امور خارجه ۲۹ فروردین ماه ۱۴۰۱ در نشست هفتگی با خبرنگاران در پاسخ به سؤالی درباره دستاوردهای وزارت خارجه دولت سیزدهم بیان کرد: وزارت خارجه در تمام شئون زندگی مردم تلاش خود را به صورت انجام داده است.اگر روابط تجاری ما با برخی کشورها بیش از دو و نیم برابر شده، اتفاق نمی‌افتاده مگر با تمرکزی که بر دیپلماسی اقتصادی شده است. امروز روابط ما با ترکیه، عمان، عراق و برخی کشورهای حوزه خلیج فارس و همچنین حوزه آسیای مرکزی و قفقاز از نظر آمار کمی رشدهای بسیار زیادی داشته است. در سال گذشته (۱۴۰۰) بیش از یک و سه دهم میلیارد یورو حجم تجارت ما با عمان بوده است. روابط تجاری ما با ترکیه نزدیک به دو و نیم برابر شده است و با عراق و دیگر کشورها نیز همین طور.
* افغانستان و قفقاز
علاوه بر این، مدیریت چالش افغانستان، تنظیم روابط با هیأت حاکمه موقت افغانستان، تنظیم روابط و تقویت همکاری‌های دو و چندجانبه با کشورهای همسایه افغانستان و کنشگران این پرونده که می‌توان به میزبانی نشست همسایگان افغانستان در تهران و حضور موثر در نشست‌های دیگر اشاره کرد و همچنین مدیریت بحران در قفقا جنوبی و جلوگیری از تغییر ژئوپلتیک در این منطقه به ضرر ایران از دیگر مواردی بود که دستگاه دیپلماسی دولت سیزدهم به آن اهتمام ورزید.
از سوی دیگر و همانگونه که امیرعبداللهیان در برنامه پیشنهادی خود به مجلس عنوان کرد که «ما با قدرت از متحدان خود و جبهه مقاومت برای ایجاد امنیت حداکثری با همکاری منطقه استفاده خواهیم کرد»، تداوم و تقویت پشتیبانی از محور مقاومت و کشورهای همسو در جبهه‌های مختلف در این مدت در دستورکار دستگاه سیاست خارجی دولت آیت‌الله رئیسی بود.
وزارت امور خارجه همچنین در این مدت از ظرفیت نهادها و سازوکارهای چندجانبه برای تامین منافع ملی از جمله سازمان همکاری شانگهای، اتحادیه اقتصادی اورآسیا و ... استفاده کرد و تنظیم و امضای برنامه‌ها و اسناد همکاری‌های بلندمدت دوجانبه با کشورهای مهم منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای نیز از دیگر مواردی بود که در این مدت محقق شد.
حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه همچنین ششم دی ماه ۱۴۰۰ اعلام کرد که «دولت سیزدهم بر همکاری با حوزه همسایگان و پیشبرد دیپلماسی اقتصادی تمرکز دارد و مصمم است باب همکاری‌های دوجانبه و چندجانبه و به ویژه درون منطقه‌ای را بیش از پیش بگشاید.»، بر همین اساس، دستگاه دیپلماسی در راستای تقویت چندجانبه‌گرایی و مقابله با یکجانبه گرایی آمریکا با استفاده از ظرفیت‌های دو و چند جانبه منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای تلاش وافری انجام داد.
* مدیریت پرونده برجام و حفظ آن در چارچوب سیاست راهبردی نظام
از دیگر مواردی که دولت سیزدهم به آن اهتمام ورزید، ادامه مذاکرات رفع تحریم‌ها و مدیریت پرونده برجام و حفظ آن در چارچوب سیاست راهبردی نظام بود. مذاکرات رفع تحریم‌ها که ۶ دور آن در دولت دوازدهم (از فروردین تا خرداد ماه ۱۴۰۰) برگزار و به خاطر زیاده‌خواهی‌های آمریکا متوقف شد، در دولت سیزدهم از سر گرفته شد. دور هفتم و هشتم آن در وین برگزار و اسفند ماه سال گذشته (۱۴۰۰) این مذاکرات متوقف شد. در سال جدید (۱۴۰۱) و پس از سفر فروردین ماه انریکه مورا هماهنگ کننده گفت‌وگوها و همچنین سفر جوزپ بورل مسؤول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در چهارم تیر ماه به ایران شهر دوحه پایتخت قطر برای دو روز ( هفتم و هشتم تیر ماه) میزبان رایزنی‌های غیرمستقیم ایران و آمریکا از طریق انریکه مورا بود. در نهایت پس از پیشنهاد بورل که در روزنامه فایننشال تایمز به آن اشاره کرد، مذاکرات از ۱۳ تا ۱۷ مرداد ماه در وین با حضور هیأت‌های ایران و آمریکا و البته به صورت غیرمستقیم و از طریق انریکه مورا برگزار و در نهایت طرحی از سوی مورا مطرح و مقرر شد طرف‌ها آن را بررسی و پاسخ دهند. بعد از آن بود که هیأت‌ها به پایتخت‌ها بازگشتند تا نظر خود را اعلام کنند که در این خصوص پیام‌هایی بین ایران و آمریکا رد و بدل شد. ۱۱ آبان ماه علی باقری معاون سیاسی وزیر امور خارجه و مذاکره کننده ارشد ایران اعلام کرد:در روزهای گذشته ابتکاراتی را با هدف پیشبرد و جمع‌بندی مذاکرات وین به هماهنگ کننده مذاکرات ارسال کرده و امیدواریم این ابتکارات زمینه ساز تحرکی جدید در عرصه مذاکرات باشد. رایزنی‌ها در این مدت در جریان بود و در نهایت ۲۹ آذر ماه نیز حسین امیرعبداللهیان و جوزپ بورل مسؤول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در حاشیه نشست بغداد ۲ در اردن با حضور علی باقری و انریکه مورا دیداری دو ساعته داشتند. امیرعبداللهیان در این دیدار ضمن اعلام آمادگی جمهوری اسلامی ایران برای جمع بندی مذاکرات وین بر اساس پیش نویس بسته مذاکراتی که نتیجه ماه‌ها مذاکرات سخت و فشرده است، به طرف‌های مقابل توصیه کرد با پرهیز از سیاسی کاری و با اتخاذ رویکردی سازنده و واقع بینانه، تصمیمات سیاسی لازم را برای اعلام توافق بگیرند.
گفتنی است از ابتدای دولت سیزدهم بارها و بارها اعلام شد که این دولت معیشت مردم و همچنین اقتصاد و تجارت کشور را به برجام گره نخواهد زد و در همین خصوص نیز ناصر کنعانی سخنگوی وزارت امور خارجه ۳۱ مرداد ماه در نشست هفتگی با خبرنگاران تصریح کرد: جمهوری اسلامی ایران معطل طرف مقابل باقی نخواهد ماند. بارها و بارها از سوی مقامات عالی ایران اعلام شده که ما روند معیشت مردم و اقتصاد کشور را به روند مذاکرات گره نخواهیم زد و موضوع مذاکرات رفع تحریم‌ها را صرفا یکی از موضوعات در ارتباط با حوزه سیاست خارجی تلقی می‌کنیم... اگر ایران نیازمند توافق است حتما آمریکا و طرف‌های اروپایی بیش از ایران نیازمند توافق هستند. بر حقوق خود قطعا می‌ایستیم و تیم مذاکره کننده ایران در این زمینه جدیت کامل نشان داد و در عین ابراز تمایل و در عین اثبات عملی مبنی بر اینکه ما به دنبال توافق هستیم، ولی بر منافع مشروع دولت و ملت خواهد ایستاد و از خطوط قرمز عدول نخواهد کرد.
کنعانی سخنگوی دستگاه دیپلماسی همچنین روز دوشنبه ۱۹ دی ماه در نشست هفتگی با خبرنگاران بیان کرد: موضوع هسته‌ای همانطور که بارها اعلام شده تنها موضوع سیاست خارجی ایران نیست. توافق هم یک مسیر دوجانبه است. کشوری که نقض تعهد کرده رژیم آمریکاست. کشوری که باید پاسخگو باشد و در مقام متهم و پاسخگویی توضیح دهد، دولت آمریکاست. سیاست ایران در ارتباط با موضوع هسته‌ای روشن است و در همان چارچوب عمل می‌کند و آمادگی جمع بندی مذاکرات را مبتنی بر بسته‌ای که ارائه شده دارد و از خطوط قرمز خود و حقوق مسلم ایران ذره‌ای عدول نخواهد کرد و این خواسته ملت است و دولت ایران و تیم مذاکره کننده در همین چارچوب عمل کرده و خواهد کرد.
در همین راستا نیز تقویت دیپلماسی اقتصادی در مسیر کمک به رشد و توسعه اقتصادی، خنثی سازی تحریم‌ها و بهبود معیشت مردم، مقابله با تحریم صادرات نفت و افزایش صادرات آن در سایه تشدید تحریم‌ها، افزایش توان ملی در صادرات محصولات پتروشیمی و میعانات گازی و همچنین افزایش ذخایر ارزی کشور از جمله مواردی بود که دستگاه دیپلماسی در این مدت آن را در دستورکار خود قرار داد.
در راستای تقویت دیپلماسی اقتصادی همچنین ۱۳ اجلاس کمیسیون مشترک با کشورهای ترکمنستان، مجارستان، عمان، ازبکستان، قزاقستان، آذربایجان، ارمنستان، کوبا، غنا، اسلواکی، قطر، نیجریه و بلاروس در این مدت برگزار شد. حمایت از محصولات دانش بنیان و تبدیل آن به مزیت صادراتی کشور هم جزو دستورکارهای وزارت امور خارجه بوده است. در همین خصوص مهدی صفری معاون دیپلماسی اقتصادی وزارت امور خارجه اول مرداد ماه سالجاری با بیان اینکه در سه ماهه اول سالجاری صادرات شرکت‌های دانش بنیان به ۸۳۶ میلیون دلار رسیده، گفت که این وزارتخانه با همکاری سایر وزارتخانه‌ها پیگیر توسعه صادرات خدمات فنی مهندسی و محصولات دانش بنیان است.(اینجا بخوانید)
رایزنی و تعامل برای برگشت مطالبات ایران که بخش قابل توجهی از آن محقق شد، نیز از جمله دیگر مواردی بود که دستگاه دیپلماسی به آن اهتمام ورزید و در همین خصوص نیز به تلاش‌ها برای بازگشت پول‌های بلوکه شده ایران در دیگر کشورها در دستورکار وزارت امور خارجه قرار داد. در همین خصوص نیز ناصر کنعانی سخنگوی وزارت امور خارجه روز دوشنبه ۱۹ دی ماه در نشست هفتگی با خبرنگاران درباره بدهی کره جنوبی به ایران اظهار داشت: مطالبات ما از کره جنوبی جزو مطالبات جدی ماست و مذاکرات در این رابطه ادامه دارد و همچنان منتظر هستیم دولت کره جنوبی به تعهدات قطعی خود در این رابطه عمل کند. مطالبات مالی ما از کره ارتباطی با هیچ موضوع و پرونده دیگری ندارد و دولت کره موظف است این مطالبات را به طور کامل و بدون تعلل مسترد کند. گفت‌وگوها به صورت دوجانبه و از طریق مکانیسم‌های مختلف ادامه دارد.
رفع بحران واکسن کرونا، مهار بحران کرونا و ایجاد سازوکار و تعامل با کشورهای مختلف برای مقابله با بیماری کرونا هم در این مدت در اولویت فعالیت‌های وزارت امور خارجه قرار داشت و در همین خصوص این وزارتخانه در تامین ۱۶۰ میلیون دُز واکسن کرونا تلاش شایان توجهی کرد.
* توسعه روابط اقتصادی و سیاسی با قاره آفریقا و آمریکای لاتین
علاوه بر این موارد، توسعه روابط اقتصادی و سیاسی با قاره آفریقا و همچنین با کشورهای حوزه آمریکای لاتین در این مدت از سوی دستگاه دیپلماسی مورد پیگیری قرار گرفت. در همین راستا وزیر امور خارجه سفری به کشورهای مالی و تانزانیا داشت و علاوه بر این مهدی صفری معاون دیپلماسی اقتصادی وزارت امور خارجه نیز به تعدادی از کشورهای آفریقایی سفر کرد و توافقات خوبی نیز در این سفرها حاصل شد. مهدی صفری معاون دیپلماسی اقتصادی وزارت امور خارجه ۱۵ آبان ماه توجه به آفریقا را از اولویت‌های سیاست خارجی دولت سیزدهم خواند و بر تجارت متوازن با این قاره تأکید کرد و از برگزاری نشست کمیسیون مشترک با آفریقای جنوبی، تانزانیا، زیمباوه در ماه‌های آتی خبر داد.
در بحث مراوده با کشورهای آمریکای لاتین نیز ۲۷ آذر ماه سالجاری برنامه همکاری‌های جامع ایران و نیکاراگوئه توسط وزرای امور خارجه دو کشور در تهران به امضا رسید. از سوی دیگر، مدیرکل آمریکای وزارت امور خارجه با اعلام دو برابر شدن حجم تجارت با برزیل در یک سال گذشته، از تمایل کوبا برای گسترش سطح روابط اقتصادی با ایران خبر داد و نخستین نشست کمیسیون مشترک همکاری‌های اقتصادی با بولیوی به میزبانی وزارت اقتصاد، به منظور تدوین نقشه راه همکاری نهادهای اجرایی دو کشور در تهران برگزار شد.
مقابله با جنگ روانی و رسانه‌ای مخالفان هم از جمله مواردی بود که در این مدت در دستورکار وزارت امور خارجه بود.
* تقویت تلاش برای تامین منابع آبی مورد نیاز کشور طبق مقررات بین‌المللی و توافقات دوجانبه
تقویت تلاش برای تامین منابع آبی مورد نیاز کشور طبق مقررات بین‌المللی و توافقات دوجانبه از جمله در خصوص حق آبه ایران از رود هیرمند و همچنین در خصوص رود ارس از دیگر مواردی بود که در این مدت پیگیری شد. در همین خصوص ناصر کنعانی روز دوشنبه ۱۹ دی ماه در نشست هفتگی با خبرنگاران با بیان اینکه دیپلماسی آب و حق آبه‌های ایران از رودخانه‌های مشترک مرزی از موضوعات جدی و مورد اهتمام ایران است، گفت: تلاش‌های جدی در ارتباط با تامین و احقاق حق آبه ایران از رودخانه هیرمند قبلا انجام شده و مقامات سرپرستی موقت افغانستان در این رابطه اعلام کردند که مبتنی بر بخشی از آب‌های موجود بخشی از آب‌های مورد انتظار ایران را دادیم، این چیزی است که آنها مطرح می‌کنند. ایران به صورت جدی این موضوع را دنبال و جزو اولویت‌های مذاکره ما با مقامات افغانستانی است. وزارت خارجه و اداره حقوقی و اداره مرزی ما همکاری نزدیک با جهات ذیربط داخلی و وزارت نیرو دارند.
کنعانی در ارتباط با مذاکرات با ترکیه و رودخانه ارس نیز اظهار داشت: این موضوع جزو موضوعات مورد اتفاق دو کشور است که در این زمینه گفت‌وگو و تبادل نظر کنند. شخص رئیس جمهور تأکید ویژه کردند و در عالیترین سطح در گفت‌وگو بین مقامات ایران و ترکیه مطرح شده و به صورت جدی در نشست‌های مشترک در حال پیگیری است و امیدواریم به نتایج خوبی برسیم.
* ایرانیان خارج از کشور
بهبود خدمات رسانی به ایرانیان خارج از کشور و ارتقای سطح تعامل با آنها در جهت استفاده از ظرفیت آنها برای پیشبرد اهداف ملی در سطح داخلی و بین‌المللی هم در این مدت از اولویت‌های دستگاه دیپلماسی دولت سیزدهم بود. گفتنی است امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه بهمن سال گذشته بر ضرورت حضور سفرا و روسای نمایندگی‌های ایران در جمع ایرانیان خارج از کشور و رفع مشکلات آنها تأکید کرده بود. رضا عامری رئیس دبیرخانه شورای عالی امور ایرانیان خارج از کشور اخیرا اعلام کرد که «میزان مراجعات هموطنان ایرانی مقیم خارج به نمایندگی‌های کشورمان برای دریافت خدمات کنسولی، در مقایسه با دوره مشابه سال قبل افزایش داشته است».
در همین زمینه حسین امیرعبداللهیان دوم آذر ماه در نشست خبری با خبرنگاران درباره ایرانیان خارج از کشور گفت: ایرانیان مقیم خارج از کشور همواره مورد توجه جدی ما در دولت و در دستگاه دیپلماسی هستند. ایرانیان ظرفیتی فرهیخته در خارج از کشور هستند. آنچه برخی شبکه‌های ماهواره‌ای به نام ایران و ایرانی در خارج از کشور به نمایش می‌گذارد، واقعیت جامعه بزرگ ایرانیان در خارج از کشور متفاوت از این تصاویر بزرگ نمایی شده است. ما برای اینکه توجه ویژه به ایرانیان خارج از کشور را مورد تأکید قرار بدهیم به نمایندگی‌های خودمان در خارج از کشور اعلام کردیم که ضمن توجه ویژه به امور کنسولی و حمایت از ایرانیان خارج از کشور آخرین وضعیت مراجعات ایرانیان مقیم خارج به کنسولگری‌ها را گزارش کنند. برای ما مهم است که رصد کنیم در این جنگ ترکیبی و ادراکی چه وضعیتی برای جامعه ایرانیان در خارج از کشور رخ می‌دهد. نه تنها مراجعات ایرانیان به سفارتخانه‌ها و سرکنسولگری‌های ما کاهش نیافته بلکه شاهد رشد مراجعه ایرانیان برای انجام امور کنسولی و سفر به ایران هستیم. ما بزودی قانون جامع حمایت از ایرانیان خارج از کشور را در دولت در دستورکار داریم و در مجلس نیز همین طور و امیدواریم ایرانیان در خارج از کشور با پیوند هر چه بیشتر با سرزمین مادری برای آبادی و پیشرفت هر چه بیشتر ایران تلاش کنند.
در حوزه خدمات کنسولی نیز اقداماتی از سوی دستگاه دیپلماسی دولت سیزدهم صورت گرفته که می‌توان در این میان به بازطراحی وب سایت وزارت امور خارجه با اولویت بخشی به خدمات دهی به شهروندان، راه اندازی سامانه‌های جدید خدمات کنسولی، ایجاد امکان ارسال پیام مستقیم به وزیر امور خارجه، افزایش ساعت خدمات دهی، شروع صدور کارت ملی برای ایرانیان در نمایندگی‌های خارج از کشور و ایجاد سامانه پرسمان تردد برای تسهیل سفر ایرانیان به کشور اشاره کرد.
* افزایش تعاملات پارلمانی
وزارت امور خارجه همچنین در راستای افزایش تعاملات پارلمانی و استفاده از ظرفیت پارلمان‌ها برای توسعه روابط و پیشبرد اهداف ملی تلاش‌های قابل توجهی را انجام داد. از دیگر سو سفرها و تبادل هیأت‌هایی هم در سطح سران و روسای جمهور، وزرای خارجه و دیگر مقامات در چارچوب سفرهای دوجانبه، شرکت در نشست‌های بین‌المللی و ... صورت گرفت.
