مقامات کشورمان بارها اعلام کرده‌اند که هدف اصلی مذاکرات وین ، رفع تحریم‌های غیرقانونی و غیرانسانی آمریکا علیه ملت ایران است. با وجود این، تردیدی نیست که حراست از دستاوردهای هسته‌ای کشورمان که با زحمت و پایمردی فداکارانه دانشمندان ایرانی حاصل شده است، هم عرض رفع تحریم ها ی ظالمانه دارای اهمیت است.
در واقع، آنچه که خود بهانه ای برای تحمیل تحریم و فشار علیه ایران بوده است، اکنون به عنوان ظرفیتی ارزشمند برای پیشبرد هدف رفع تحریم های ظالمانه عمل می کند.
از سوی دیگر، تجربه نشان داده است که در غیاب یک سازوکار عادلانه قضایی یا سیاسی بین المللی برای احقاق حق و یا تضمین های معتبر برای اطمینان از رعایت توافق های بین المللی از سوی طرف های آن، بهترین و موثرترین تضمین، تضمینی است که وابسته به هیچ مولفه یا عنصر خارجی نبوده و به طور کامل در اختیار و تحت اراده کشور ذیربط باشد.
چنین تضامینی که همزمان منشا و محصول اقتدار ملی یک کشور هستند، زاییده توانمندی ها و ظرفیت های مستقل یک ملت بوده و "ذاتی" محسوب می شود.
مصداق روشن تضمین ذاتی که جمهوری اسلامی ایران با اقتدار در بندهای ۲۶ و ۳۶ برجام درج نموده و با اقتدار در سال ۲۰۱۹ تصمیم به اعمال آن نمود، متضمن این امر است که در صورت عهدشکنی طرف‌های مقابل، حق ایران برای اقدامات متقابل محفوظ می ماند.
"تضمین ذاتی" در این مفهوم هم امری است مشروع و قانونی در برابر یک اقدام غیرقانونی طرف عهدشکن و هم ضمانتی کارا و معتبر برای بازداشتن عهدشکنان بالقوه از عهدشکنی است.
مفهوم "تضمین ایفای تعهدات" که در یک سال گذشته همزمان با مذاکرات رفع تحریم ها از سوی کشورمان مطرح بوده است، نوعی آینده نگری واقع بینانه برای جلوگیری از تکرار تجربه عهدشکنی یک یا چند عضو برجام است.
به همین خاطر، بحث تضمین، یکی از محورهای اصلی مطالبات ایران و موضوعات حائز اهمیت در جریان مذاکرات وین بوده و تاکنون جلسات متعددی در این رابطه برگزار شده است. همچنین متونی در این رابطه نگارش شده و بحث و بررسی در این زمینه همچنان ادامه دارد.
ایران تا یک سال پس از خروج غیرقانونی آمریکا از برجام به تمامی تعهداتش ذیل این توافق عمل کرد تا به کشورهای اروپایی که وعده می‌دادند آثار خروج واشنگتن از توافق را جبران خواهند کرد، فرصت دهد تا برای تحقق این وعده تلاش کنند. اما ایران پس از گذشت یک سال و بدعهدی طرف‌های اروپایی، در چند گام تعهداتش را ذیل برجام کاهش داد.
ایران در دی‌ماه سال ۱۳۹۸ با صدور بیانیه‌ای اعلام کرد که دیگر هیچ محدودیتی در حوزه عملیاتی (شامل ظرفیت غنی‌سازی، درصد غنی‌سازی، میزان مواد غنی‌شده، و تحقیق و توسعه) نخواهد داشت و از این پس، برنامه هسته‌ای ایران فقط براساس نیازهای فنی خود پیش خواهد رفت و همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نیز طبق روال ادامه می‌یابد.
فروردین امسال هم معاون سیاسی وقت وزیر امور خارجه از آغاز غنی‌سازی ۶۰ درصدی خبر داد و اعلام کرد که یک‌هزار سانتریفیوژ دیگر با ۵۰ درصد ظرفیت بیشتر به ماشین‌های موجود در نطنز، اضافه می‌شود.
این در حالیست که اساسا در روابط بین‌الملل، مهمترین و اثرگذارترین تضمین، داشتن توان پاسخگویی مناسب از طریق ایجاد و حفظ اهرم‌های لازم جهت هزینه‌زا کردن نقض عهد طرف مقابل است.
تجربه طرف مقابل از توان جمهوری اسلامی ایران برای احیای ظرفیت هسته‌ای خود در زمانی کوتاه و تلاش و پافشاری هیأت مذاکره‌کننده برای حفظ و صیانت از دستاوردهای جدید هسته‌ای (بعضا در حوزه‌هایی که طبق برجام دستیابی به آن‌ها به سال‌ها بعد موکول شده بود) به تعهدات ایران ویژگی «بازگشت‌پذیری سریع» (Rapid reversibility) بخشیده است.
طرف مقابل اکنون به خوبی آگاه است که اجرای تعهدات هسته‌ای از سوی ایران، «اجرای مشروط» (Conditional implementation) خواهد بود و تا زمانی ادامه خواهد داشت که طرف مقابل بر اساس معیارهای راستی‌آزمایی مد نظر ایران به تعهدات خود پایبند باشد و در صورت نقض عهد از سوی طرف مقابل توان هسته‌ای ایران به سرعت قابل احیا خواهد بود.
اخیرا نشریه وال استریت ژورنال در گزارشی به نقل از مقام‌های آمریکایی اذعان کرده است که دیگر امکان دستیابی به آنچه واشنگتن «زمان گریز ۱۲ ماهه» می‌خواند وجود ندارد و پیشرفت‌های ایران و پافشاری هیأت ایرانی بر حفظ دستاوردهای هسته‌ای دستیابی به چنین زمان گریزی را ناممکن کرده است.
البته مفهوم ابداعی و فرضی «زمان گریز» که با هدف ایران‌هراسی و تهدیدآمیز جلوه دادن برنامه هسته‌ای ایران از سوی جریانات نزدیک به رژیم صهیونیستی برجسته‌سازی می شود، مبنای دقیق و روشنی ندارد و حتی میان آمریکا و رژیم صهیونیستی نیز در مورد نحوه محاسبه این بازه زمانی ادعایی اختلاف نظر وجود دارد.
علاوه بر این، در شرایطی که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بارها عدم انحراف برنامه هسته‌ای ایران را تأیید کرده و با توجه به اینکه فعالیت‌های هسته‌ای ایران همواره منطبق با قوانین بین‌المللی بوده است، محاسبه زمان گریز اساسا فاقد توجیه و منطق است. هیأت مذاکره‌کننده ایران نیز در جریان مذاکرات بر اساس اصول و دستورالعمل‌های مذاکراتی روشن خود، بر حراست از دستاوردهای علمی و پیشرفت‌های به دست‌آمده در سال‌های اخیر تأکید دارد.
معذلک اعتراف طرف مقابل به توان هسته‌ای ایران نشان‌گر آن است که هر توافقی که در وین به دست آید، موجب تحکیم و تقویت تضمین ذاتی خواهد بود و چنین سندی در قیاس با توافق سال ۹۴ در ابعاد مختلف، از جمله در موضوع هسته‌ای، حائز ویژگی‌های ارتقاء یافته‌ای است.
