اصل نه شرقی و نه غربی جمهوری اسلامی در وهله نخست بیانگر عدم وابستگی انقلاب اسلامی ایران به دوران بلوک‌های شرقی و غرب بود.
در شعار «نه شرقی، نه غربی» منظور از مفهوم غرب یا شرق جهت‌های جغرافیایی نیست، بلکه این شعار ناظر بر جهان دو قطبی در سال‌های اولیه انقلاب اسلامی است.
از آن دوران تاکنون و با فروپاشی بلوک شرق نظم جدیدی بر جهان حاکم شده و دنیا را از حالت دوقطبی خارج کرده است.
نه شرقی – نه غربی، خط قرمز نظام
به گفته محمدصادق کوشکی کارشناس مسائل سیاسی، سیاست «نه شرقی – نه غربی» یعنی ما به هیچ عنوان به غرب یا شرق وابسته نباشیم. این سیاست خط قرمز نظام است و دولت‌هایی هم که خواستند از آن ته خطی کنند آسیب دیده‌اند. نمونه واضح آن در دولت تدبیر و امید و مسئله خروج آمریکا از برجام رخ داد.
دونالد ترامپ رئیس جمهور سابق آمریکا در تاریخ ۱۸ اردیبهشت ۹۷ به صورت یک جانبه آمریکا را از برجام خارج کرد. در واکنش به اقدام آمریکا، حجت الاسلام حسن روحانی رئیس سابق جمهور، به وزارت خارجه دستور داد ظرف چند هفته آینده با کشورهای اروپایی و روسیه و چین، رایزنی و مذاکره شود تا اگر منافع ملت ایران تامین شود، در راستای استراتژی «صبر راهبردی» یک سال در برجام بمانیم.
با گذشت یک سال و محقق نشدن وعده‌های اروپا، شورای عالی امنیت ملی ایران در بیانیه‌ای روز ۱۸ اردیبهشت به طرف‌های توافق ایران هشدار خود مبنی بر اعمال گام به گام در کاهش تعهدات برجامی را اجرایی کرد.
کوشکی می‌گوید تا به حال در جمهوری اسلامی، عدول و عبور از سیاست نه شرقی نه غربی ثمری نداشته است.دولت نیز به تنهایی مجری این سیاست نیست که بخواهد آن را زیر پا بگذارد. مجری این سیاست کل نظام جمهوری اسلامی است که دولت نیز به عنوان بخشی از نظام ملزم به رعایت آن است.
تعامل همزمان؛ افزایش صادرات با اروپا، ساخت فرودگاه با شرق
طی روزهای گذشته دو خبر، حاصل از دو تعامل مثبت با شرق و غرب رسانه ای شد که جالب توجه است. آخرین گزارش‌های مرکز آمار اتحادیه اروپا نشان می دهد که در ۱۱ ماهه سال ۲۰۲۱ حجم تجارت ایران و ۲۷ کشور اروپایی هفت درصد رشد داشته و به عنوان نمونه حجم تجارت با سوئیس در سال جاری شاهد رشد ۱۰۰ درصدی بوده است. شریف نظام مافی رئیس اتاق مشترک بازرگانی ایران و سوئیس گفته سوئیس در حال حاضر بزرگترین شریک تجاری اروپایی ایران است و از آلمان و فرانسه و ایتالیا تجارت بیشتری با ایران دارد.
منهای سوئیس، در بین کشورهای اروپایی صادرکننده به ایران در ۱۱ ماه ۲۰۲۱، به ترتیب آلمان با ۱۳۱۳.۶ میلیون یورو، هلند ۴۰۲.۵ میلیون یورو و ایتالیا ۳۹۳.۴ میلیون یورو در رتبه‌های اول تا سوم ایستاده‌اند.
ایران نیز در میان کشورهای اروپایی، بیشترین میزان صادرات را به آلمان (۲۴۸.۸ میلیون یورو)، ایتالیا (۱۶۳.۳میلیون یورو) و اسپانیا (۸۵ میلیون یورو) داشته است.
احمد شیرزاد استاد دانشگاه می‌گوید دلیل عمده افزایش صادرات ایران به اروپا شرایطی بود که به ایران تحمیل شد.
به گفته او «با وجود خروج آمریکا از برجام و اعمال فشار حداکثری از سوی این کشور این اقدامات نتایج مثبتی هم برای ایران داشت که شاید اگر می خواستیم با برنامه ریزی به آن برسیم، زمان بر بود. افزایش قیمت ارز و تنشی که در نرخ برابری ریال با ارزهای خارجی اتفاق افتاد منجر به تورم داخلی شد اما در عین حال صادرات را به نفع واردات به صرف کرد که باعث تقویت بخش خصوصی شد. با توجه به تصمیم‌‌های گرفته شده، معتقدم دولت سیزدهم تلاش دارد به وضعیت اقتصادی کشور سامان دهد.»
از سویی دیگر، مدیرعامل شرکت فرودگاه‌های کشور اعلام کرد برای ساخت فرودگاه‌های جدید در طول ۲۰ تا ۲۵ سال آینده، با چین و روسیه به مذاکره نشسته‌ایم.
به گفته امیر مکری گفتوگوها با این دو کشور پیرامون خرید تجهیزات و سیستم‌های ناوبری و فرودگاهی نیز آغاز شده است. کشوری به بزرگی چین، با وجود داشتن فرودگاه‌های بسیار، به فکر ساختن صد‌ها فرودگاه دیگر در خارج جغرافیای خود است تا به‌دنبال آن علاوه بر پاسخگویی به میلیون‌ها مسافر چینی که برای سفر‌های داخلی و خارجی از هواپیما استفاده می‌کنند به بزرگترین بازار سفر‌های هوایی نیز تبدیل شود.
به نظر می رسد گروه ساخت و ساز ارتباطات (cccc) چین، از طریق ۳۴ شرکت تابعه خود که طرح یک کمربند و یک جاده » را که ایران نیز ذیل آن تعریف می‌شود هدایت می‌کند، ساخت پروژه‌های فرودگاهی در ایران را نیز به عهده بگیرد.
این گروه، شرکت دولتی چینی است که در زمینه مهندسی، طراحی و ساخت املاک و مستغلات، زیرساخت‌های ترابری و حمل و نقل ، بزرگ‌راه و زیرساخت‌های شهری فعالیت می‌کند.
گروه ساخت‌وساز ارتباطات چین در سال ۲۰۰۵ تأسیس شد. دفتر مرکزی گروه ساخت‌وساز ارتباطات چین در شهر پکن قرار دارد و بخشی از سهام آن در بازار بورس شانگهای معامله می‌شود.
به گفته شیرزاد « از نظر علمی اولویت سیاست خارجی ما باید در شرایط فعلی بر پایه منطقه گرایی و ارتباط با همسایگان باشد که البته به معنای قطع کردن رابطه با نقاط دیگر جهان نیست.
او می گوید البته قرار نیست رابطه ما با شرق و غرب متوازن باشد چون یک قطب شرق یعنی روسیه همسایه ماست. تمرکز دولت هم بر همین بوده است. کشورهای اروپایی خیلی تمایلی به ایجاد رابطه با ایران ندارند، اما اگر کشوری از اروپا مایل به ایجاد رابطه شد و مزیت هم داشتیم در رابطه با آن کشور ما از این رابطه استقبال خواهیم کرد و آن را ادامه خواهیم داد.»
سیاست خارجی نظام به خط اصلی بازگشته است
فارغ از مسائل اقتصادی طی روزهای گذشته اما، طرح مسئله برگزاری گفتوگوهای مستقیم میان ایران و آمریکا از سوی مقامات آمریکایی باعث واکنش‌هایی در محافل سیاسی دو کشور شد.
حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه کشورمان با اشاره به درخواست های مکرر طرف آمریکایی از طرق مختلف برای مذاکرات مستقیم با ایران گفت «اگر در روند مذاکرات به مرحله‌ای برسیم که رسیدن به یک توافق "خوب" با تضمین بالا لازمه‌اش این باشد که سطحی از گفتوگوها را با آمریکایی‌ها داشته باشیم، این را نادیده نخواهیم گرفت.»
به گفته شیرزاد «در برخی از مقاطع و در شرایطی غیرمنصفانه مانند زمانی که ترامپ از برجام خروج کرد، گفت‌وگوی مستقیم به معنی تحقیر ملت ایران است. طبیعی است گفت‌وگو با چنین دولت مغرور و سرکشی که اعلام کرده بود می‌خواهد با تحریم‌های حداکثری ایران را به زانو دربیاورد شخصیت سیاسی ما را خدشه دار می‌کرد و البته نتیجه‌ای هم نداشت.
با توجه به اینکه شرایط دنیا و بالطبع شرایط کشورها دائم در حال تغییر است و در حال حاضر در ظاهر هم که شده مشی دولت آمریکا تغییر کرده و قبول کردند که سیاست هایشان شکست خورده است، آمریکا برخی از دیپلمات های خود را صرفا به دلیل اینکه منافع واشنگتن را در گفتوگوهای لغو تحریم‌ها تامین نکردند فراخوانده است. همه این عوامل می‌تواند با راستی آزمایی از سوی ایران به عنوان راه‌حلی برای موفقیت در مذاکرات مورد بررسی قرار گیرد.»
ششم بهمن، ند پرایس سخنگوی وزارت خارجه آمریکا اعلام کرد کارزار فشار حداکثری یک شکست مفتضحانه بود. به گفته او واقعیت این است که دولت قبلی واشنگتن برای ما مجموعه‌ای از گزینه‌های وحشتناک باقی گذاشت. کارزار فشار حداکثری یک شکست مفتضحانه بود و خلاف هرآنچه در آن وعده داده شده بود، اتفاق افتاد حال آنکه دایره این خُلف وعده از حصول توافق بهتر و توقف برنامه هسته‌ای ایران تا یکپارچه کردن جهان در برابر خواسته‌های زیاده خواهانه ایران را شامل می‌شود.
همچنین پنج روز پیش منابع دیپلماتیک آمریکایی اعلام کردند، در شرایطی که مذاکرات لغو تحریم‌ها در شهر وین به لحظات حساس تصمیم گیری نزدیک می شود، ریچارد نفیو، معمار تحریم‌های هوشمند علیه ایران و آرین طباطبایی دیگر چهره خبر ساز تیم مذاکره کننده آمریکایی از این تیم جداشدند.
لورا روزن، خبرنگار دیپلماتیک که از نزدیک روند مذاکرات را دنبال می کند، با انتشار یادداشتی اختلافات سیاسی را عامل خروج برخی اعضا از تیم مذاکره‌کننده آمریکا دانست.
دولت های مستقر در ایران در طول سال‌های پس از انقلاب، از طرف رسانه‌های خارج از کشور همواره به شرق گرایی یا غرب گرایی متهم می‌شدند.
به گفته کوشکی اما «در حال حاضر پس از سالیان گذشته از عمر انقلاب اسلامی این اولین بار است که در دولت سیزدهم، سیاست خارجی نظام به سمت یک سیاست خارجی علمی حرکت کرده و از سیاست غرب گرای قرن نوزدهمی به سیاست منطقه ای قرن بیست و یکمی با اولویت همسایگان تغییر حالت داده است.»
