در حالی طی هفته‌های اخیر منابع خبری از گفت وگوهای پیشرونده در پایتخت اتریش خبر می‌دادند و انتظار برای طرح‌ها و ابتکارات برد- برد افزایش یافته‌بود که اقدام تازه آمریکا برای تمدید معافیت‌های فنی مندرج در برجام از اهداف دیگر آمریکایی‌ها پرده برمی‌دارد.
روز جمعه ۱۵ بهمن‌ماه وزارت خارجه آمریکا به کنگره اطلاع داد که با هدف تسهیل روند مذاکرات، برخی از تحریمها علیه بخش غیرنظامی برنامه هسته‌ای ایران را تعلیق کرده تا زمینه بازگشت دو طرف به تعهداتشان در برجام فراهم شود.
به موجب این معافیت‌ها، کشورها و شرکت‌های خارجی که به واسطه برجام در زمینه‌های غیرنظامی با برنامه هسته‌ای ایران همکاری می‌کردند، می‌توانند فعالیت خود را از سر بگیرند. این معافیت‌ها به کشورها و شرکت‌های روسی، چینی و اروپایی اجازه می‌دهد در پروژه‌های غیرنظامی در نیروگاه اتمی بوشهر، آب سنگین اراک و رآکتور هسته‌ای تهران فعالیت کنند.
استفاده گزینشی و ابزاری غرب از متن برجام
طنز تلخ ماجرا تمرکز آمریکا به بخش‌هایی از برجام است که برای ایران الزام و تعهد به همراه دارد. در حالی که چشم خود را به بخش مهم توافق یعنی لغو تحریمها بسته‌است؛ همان توافقی که کاخ سفید با خروج از آن به تمام مفاد آن پشت پا زده‌بود.کارشناسان بر این باورند که آمریکا با این معافیت تلاش کرده تا مجوزی برای تبدیل آب سنگین رآکتور اراک، تامین اورانیوم غنی‌شده برای راکتور تحقیقاتی تهران و انتقال پسماند سوخت به خارج از کشور صادر کند.
بر اساس برجام، تهران پذیرفته‌بود ظرفیت غنی‌سازی خود را در تاسیسات نطنز طی۱۰ سال حداکثر تا ۵۰۶۰ دستگاه سانتریفیوژ از نوع قدیمی «آی‌آر-۱» نگه دارد. همچنین ایران مقید بود تا ۱۵ سال میزان ذخایر اورانیوم غنی شده را به ۳۰۰ کیلو و ذخایر آب سنگین را به ۱۳۰ تن محدود کند.
خروج آمریکا از برجام و تعهدگریزی طرف اروپایی از وعده‌های خود باعث شد که ایران در اردیبهشت ۱۳۹۸ و همزمان با یکسالگی خروج امریکا از توافق از تعهدات یکجانبه عقب نشیند. بنابراین پیرو مصوبه شورای عالی امنیت ملی، در راستای توازن‌بخشی به تعهدات متقابل، کاهش تعهدات را به صورت مرحله‌ای و پلکانی آغاز کرد.
تهران ابتدا پنج گام در فواصل زمانی مختلف در مسیر بازگشت از توافق برداشت و سپس اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی را متوقف کرد که به کاهش چشمگیر همکاری با آژانس منجر شد. امروز نیز غنی‌سازی ۲۰ و ۶۰ درصدی همراه با بکارگیری سانتریفیوژهای پیشرفته اقدامی است که تهران در مقابل تعهدگریزی آمریکا و سکوت اروپا انجام داده‌است.
طنز تلخ ماجرا تمرکز آمریکا به بخش‌هایی از برجام است که برای ایران الزام و تعهد به همراه دارد. در حالی که چشم خود را به بخش مهم توافق یعنی لغو تحریمها بسته‌است؛ همان توافقی که کاخ سفید با خروج از آن به تمام مفاد آن پشت پا زده‌بود.
«معافیت»، بازی تکراری و یکطرفه آمریکا
از نگاه ناظران، «معافیت» با خود بار معنایی مثبت به همراه دارد که می‌تواند بخشی از روند حل وفصل اختلاف و کاهش تنش قلمداد شود در حالی که نگاهی به معافیت‌های آمریکا از استفاده ابزاری کاخ سفید از این واژه نشان دارد.
پیشتر در میانه آبان ۱۳۹۷ نیز آمریکا ۸ کشور را از تحریم‌های نفتی ایران معاف کرده‌بود که شامل چین، هند، ژاپن، کره جنوبی، ترکیه، ایتالیا، یونان و تایوان می‌شدند. این معافیت اما بیش از آن که متوجه تامین منافع ایران باشد در جهت اعمال فشار حداکثری بر تهران طراحی شده‌بود.
بنابراین کشورهای اشاره شده طی ۶ ماه از تحریم خرید نفت ایران معاف شدند تا برای کاهش خرید نفت از ایران و پیدا کردن بازارهای جدید فرصت کافی داشته‌باشند.
از نگاه ناظران، «معافیت» با خود بار معنایی مثبت به همراه دارد که می‌تواند بخشی از روند حل وفصل اختلاف و کاهش تنش قلمداد شود در حالی که نگاهی به معافیت‌های آمریکا از استفاده ابزاری کاخ سفید از این واژه نشان دارد.پیش از آن نیز آمریکا در دور قبلی تحریمها (۲۰۱۲ تا ۲۰۱۵) هر ۶ ماه یکبار به مشتریان ایران فرصت می‌داد تا خرید نفت را به صورت چشمگیر (۲۰ درصد) کاهش دهند تا از عرضه کافی نفت به بازار مطمئن شود.
معافیت جدید آمریکا در زمینه فنی مسائل هسته‌ای یادآور همان معافیت‌ها است که بیشتر به منافع کشور تحریم‌کننده نظر دارد. حال این پرسش به ذهن می‌رسد که براستی اهداف آمریکا از اعمال این معافیت چیست؟
اهداف آشکار و نهان آمریکا از تمدید معافیت فنی
از نگاه تحلیلگران، آمریکا از تمدید اهداف مختلفی را دنبال می‌کند که برخی از این اهداف عیان و برخی نیز نهان‌اند.
در ارتباط با اهداف عیان و آشکار آمریکا می‌توان به مواضع وزارت خارجه آمریکا اشاره کرد که تاکید دارد تمدید این معافیت نه نشانه نزدیک شدن مذاکرات احیای برجام به توافق نهایی است و نه امتیازی به ایران.
همچنین اعتراف آمریکا به این بازی و منفعت‌طلبی در توئیت «ند پرایس» سخنگوی وزارت خارجه این کشور آشکار است که شامگاه جمعه نوشت: «ما ایران را از تحریمها معاف نکرده و نخواهیم کرد مگر این که ایران به تعهدات خود در قالب توافق هسته‌ای برجام بازگردد. ما دقیقا همان کاری را کردیم که دولت قبلی کرد: به شرکای بین‌المللی خود اجازه دادیم به مسئله افزایش ریسک تولید گسترش تسلیحات و امنیت هسته‌ای در ایران بپردازند.
در ارتباط با اهداف نهان آمریکا از این معافیت نیز باید به اختلافات داخلی کنگره، تنش بین کاخ سفید و جمهوری‌خواهان و نیز هراس غرب از گریز هسته‌ای ایران اشاره کرد.
در ارتباط با اهداف نهان آمریکا از این معافیت نیز باید به اختلافات داخلی کنگره، تنش بین کاخ سفید و جمهوری‌خواهان و نیز هراس غرب از گریز هسته‌ای ایران اشاره کرد.این معافیت‌ها در حالی اعلام می‌شوند که «واشینگتن فری‌بیکن» روز جمعه گزارش کرد گروهی از جمهوری‌خواهان در کمیته روابط خارجی مجلس نمایندگان آمریکا از دولت بایدن خواستند که «رابرت مالی» نماینده ویژه آمریکا در امور ایران، برای پاسخ به سوال‌های نمایندگان کنگره درباره تلاش‌هایش برای احیای برجام در یک جلسه حاضر شود.
همچنین روزنامه «وال‌استریت ژورنال» روز پنج‌شنبه به نقل از چند مقام آمریکایی گزارش داد دولت بایدن به این برآورد رسیده که حتی در صورت احیای برجام، ایران صرفا ۶ ماه زمان نیاز دارد تا به سوخت لازم برای ساخت بمب اتم دست یابد در حالی که هدف اولیه برجام رساندن این زمان به دست‌کم یک سال بود.
افزون بر آن، «باب منندز» رییس دموکرات کمیته روابط خارجی سنای آمریکا هم روز سه‌شنبه در سخنرانی خود در صحن سنا هشدار داد که ایران تنها سه تا چهار هفته با رسیدن به سوخت کافی برای ساخت سلاح اتمی فاصله دارد.
اگر چه مقامات ایران همواره تاکید کرده‌اند که فراتر از غنی‌سازی ۶۰ درصدی انجام نخواهد داد و طبق فتوای مقام معظم رهبری مبنی بر اینکه «اعتقاد به بمب اتم نداریم، به سلاح اتمی نداریم؛ دنبالش هم نخواهیم رفت»، باز هم کاخ سفید برای اقناع افکار عمومی داخلی به تمدید معافیتی دست زده که سود آن تنها متوجه کشور تعهدگریز باشد.
