در واقع کشور‌ها با در نظر گرفتن و رعایت تمام الزامات تاریخی، تمدنی، سیاسی، فرهنگی و در عصر حاضر مسائل مربوط به امنیت ملی ، امنیت منطقه‌ای و جهانی برای این موضوع برنامه ریزی می‌کنند و ایران به واسطه پیشینه تاریخی و تمدنی که یک کشور پیشتاز در ترسیم مناسبات دوجانبه، چندجانبه و مناسبات تاریخی دارد، از این قاعده مستثنی نیست.
ایران در تاریخ یک کنشگر فعال بوده است
محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه کشورمان یکشنبه هفتم دی در چهارمین کنفرانس تاریخ روابط خارجی ایران با عنوان «مناسبات تاریخی ایران و آسیا» که از سوی مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه به صورت مجازی برگزار شد، شرکت کرد. او طی سخنانی گفت که در پهنه وسیع مطالعات تاریخی، تاریخ روابط خارجی حوزه‌ای بسیار مهم است. تاریخ روابط خارجی ایران مجموعه‌ای غنی از رخدادها، فراز و نشیب‌ها و وقایع تلخ و شیرین است که بخشی از هویت ملی و سرزمینی ما و خاطره جمعی ایرانیان را شکل می‌دهد و مطالعه آن درس‌های زیادی برای امروز دارد.
او همچنین گفت که تاریخ روابط خارجی ایران آینه‌ای از تلاش‌ها، مجاهدت‌ها، فداکاری‌ها و مقاومت‌های مردم ایران در برابر تهاجمات خارجی در طول قرون است و در کنار آن تاریخ فعالیت‌های تجاری و اقتصادی ایرانیان، تاریخ گسترش فرهنگ ایرانی، تاریخ مهاجرت‌های ایرانیان و تاریخ مذاکرات در زمینه‌های گوناگون و به بیان کلی تاریخ تعاملات ایران با جهان نیز هست.
رئیس دستگاه دیپلماسی در ادامه تاکید کرد که آنچه امروز می‌توانیم از مجموعه تاریخ روابط خارجی ایران بیاموزیم، در مرتبه نخست آن است که ایران همواره در تاریخ یک کنشگر فعال بوده و ایرانیان حتی در سخت‌ترین شرایط نیز فضایی برای کنشگری یافته‌اند، البته چگونگی و کیفیت این کنش‌ها متأثر از درک ایران از خود، دیگران، فضای بین‌المللی و همچنین متأثر از افکار تصمیم گیرندگان و اهداف و ابزار‌های سیاست خارجی در هر دوره‌ای از تاریخ بوده است.
ظریف ادامه داد: از دیگر دستاورد‌های مطالعه تاریخی، کسب این آگاهی است که توفیق سیاست خارجی در گرو اجماع و وحدت داخلی است و کلید آن توسعه نهاد‌های حکومتداری و نیز توسعه هویت ملی مشترک است. مطالعه تاریخ روابط خارجی ایران همچنین آشکار می‌سازد که دیپلماسی همواره جزء لاینفک زندگی اجتماعی و سیاسی ایرانیان بوده است. دیپلماسی البته تنها نمود حضور بین‌المللی ایران نبوده، اما بخش انکارناپذیری از حیات جهانی ایران در قالب دیپلماسی متبلور شده است، چراکه هیچ گاه دیپلماسی از زندگی قابل حذف نیست و تلاش‌هایی که امروز برای ساخت دوگانه‌های مصنوعی و با هدف کوچک جلوه دادن دیپلماسی صورت می‌گیرد، از منظر تاریخی فاقد دقت و صحت، از منظر تحلیلی نادرست و از منظر عملیاتی نیز برای منافع همه جانبه ایران مضر است.
تاریخ دیپلماسی ایران سرشار از چالش‌ها، ابتکار‌ها،حرف‌های جدید و البته ضعف‌ها و نقایص
وزیر امور خارجه همچنین گفت که تاریخ دیپلماسی ایران تاریخی سرشار از چالش‌ها، ابتکار‌ها و حرف‌های جدید و البته دارای ضعف‌ها و نقایصی بوده است، ولی ایرانیان هرگز از به کارگیری این ابزار برای بیان سخن و تعقیب منافع ملی خود در فضای بین‌المللی دست نکشیدند، امروز نیز همانطور که تمامی کشور‌ها برای ارتقای وضعیت خود در نظام مناسبات و مراودات جامعه بین‌المللی نیازمند تجهیز به ابزار دیپلماسی هستند، تحقق اهداف جهانی انقلاب اسلامی بدون به کار گیری ابزار دیپلماسی در کنار سایر ابزارها امکان پذیر نخواهد بود.
او در ادامه گفت که افزایش فضای تعامل در نظام بین‌الملل، افزایش اقتدار و امنیت، افزایش قدرت چانه زنی و حذف تصویر امنیتی از کشور در سطح بین‌المللی، همگی اهدافی است که با ابزار دیپلماسی کارآمد قابل حصول خواهد بود. مطالعه تاریخ روابط ایران و کشورهای آسیا که همواره یک هم سرنوشتی تاریخی را با ما تجربه کرده‌اند، دارای اهمیت فراوان است، لذا هنگامی که از روابط ایران و کشورهای آسیایی سخن می‌گوییم، سخن از روابط دیرینه و کهنی است که بیش از چهار هزار و ۵۰۰ سال را در بر می‌گیرد.
ظریف با بیان اینکه وزارت امور خارجه نگاه علمی به تاریخ و پیوند ناگسستنی آن با علوم سیاسی، روابط بین‌الملل، اقتصاد بین‌الملل و حقوق بین‌الملل را تأیید می‌کند و بر ضرورت پرتوافکنی تاریخ بر فهم تحولات و روند‌های بین‌المللی تأکید می‌ورزد، گفت که وزارت امور خارجه ضمن تشویق جامعه علمی علوم سیاسی و روابط بین‌المللی ایران به تجهیز و بهره‌مندی از علم تاریخ، جامعه علمی تاریخ ایران را دعوت می‌کند که از گنجینه پربار و غنی اسناد تاریخ روابط بین‌الملل که شمار آن به ۵۰ میلیون سند می‌رسد، بهره‌برداری کند.
ظریف در ادامه گفت که این گنجینه غنی در بر دارنده پنج میلیون نسخه سند قدیمی، ۲۵ میلیون سند مربوط به نمایندگی‌ها و ادارات سیاسی وزارت امور خارجه، ۱۵ میلیون نسخه سند مربوط به امور کنسولی و پشتیبانی و پنج میلیون نسخه سند مشتمل بر نقشه‌ها، عکس‌ها و معاهدات و گذرنامه‌هاست. مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه مفتخر است که مطابق با مصوبه مجلس شورای اسلامی در سال ۱۳۶۳ به شماره ۱۱۴ مصوبه هیئت وزرا در ۱۳۶۵ به شماره ۸۳۱۰۴ و شیوه نامه ارائه خدمات منابع آرشیوی اداره اسناد وزارت امور خارجه مصوبه کمیته اجرایی شورای عالی اسناد در سال ۱۳۹۶، اسناد موجود را در اختیار پژوهشگران قرار دهد.
او همچنین تصریح کرد: امید است با استفاده از این گنجینه قوی که حاصل زحمات همکاران متخصص در مرکز مطالعات سیاسی و بین المللی است بتوانیم برای ارتقای دانش تاریخ روابط بین‌الملل و کیفیت پژوهش‌های علمی و تخصصی در این حوزه و نیز تجهیز هر چه بیشتر جامعه علوم سیاسی و روابط بین الملل به ابزار علم تاریخ گام موثری برداریم.
سومین مرز بین ایران و پاکستان به زودی سومین افتتاح می‌شود
سعید خطیب زاده سخنگوی وزارت خارجه هم در نشست هفتگی خود با اصحاب رسانه در مورد اظهارات وزیر امور خارجه کشورمان در چهارمین کنفرانس تاریخ روابط خارجی ایران گفت که ما همواره سعی کرده‌ایم سیاست خارجی متوازنی داشته باشیم، خلاف برخی از نکاتی که برخی از افراد مطرح می‌کنند در کنار این موضوع ما به دنبال این بوده‌ایم که پروژه‌های منطقه‌ای داشته باشیم و در همین چارچوب اخیرا دومین مرز بین ایران و پاکستان افتتاح شده است و به زودی سومین مرز افتتاح خواهد شد.
وی با بیان اینکه همواره حفظ و کسب منافع ملی در سرلوحه سیاست خارجی ایران بوده است به موضوع برجام اشاره کرد و گفت: یکی از ابعاد برجام خنثی سازی پروژه ایران هراسی بود که از طریق پرونده ساختگی هسته‌ای علیه کشور دنبال می‌شد و هدف دیگر برجام این بود که ما روابط خارجی مان را در حوزه‌های سیاسی و اقتصادی متنوع کنیم. مسیر سیاست خارجی ایران یک مسیر حاکمیتی است همانطور که وزارت خارجه یک دستگاه حاکمیتی است.
مناسبات ما با اکثر کشورهای همسایه در خور شأن و منزلت‌مان نیست
کیومرث یزدان‌پناه دانشیار جغرافیای سیاسی دانشگاه تهران در گفت‌وگو باشگاه خبرنگاران جوان، درباره روابط ایران با کشورهای همسایه، گفت که در حال حاضر ایران در روابط با دنیای پیرامون خود با فراز و فرود‌های زیادی مواجه است، اما به نظر می‌رسد برای اینکه بتواند روابط خود را بهبود ببخشد باید سه هدف اساسی یعنی تامین منافع ملی، احترام متقابل بر اساس حسن همجواری و اصل نظریه واقع گرایی را در روابط خود با دنیای پیرامونش تنظیم کند.
او در ادامه تصریح کرد که ایران بیش از ۱۵ کشور همسایه است، روابط پیرامونی ما بر اساس تعلقات ژئوپلیتیکی، فرهنگی، تمدنی و مذهبی با دنیای پیرامون گره می‌خورد. در حقیقت در حال حاضر مناسبات ما با اکثر کشورهای همسایه در خور شأن و منزلت ما و همسایگانمان نیست، البته با برخی از کشورهای همسایه مانند عربستان و ارتباط سیاسی ما با امارات بنا به دلایلی به طور کامل روابطمان قطع شده است، همچنین ارتباط مان با برخی از همسایگان در پایین‌ترین سطح ممکن قرار دارد مانند ارتباط با کویت، بحرین و حتی پاکستان که بزرگترین و پر جمعیت‌ترین همسایه اسلامی ماست.
دانشیار جغرافیای سیاسی دانشگاه تهران اضافه کرد: آنطور که مسلم است این سبک از روابط نمی‌تواند تامین کننده امنیت ملی و تضمین کننده امنیت مرز‌های ما باشد و کشوری که ۱۵ همسایه دارد و تمام کشورهای همسایه آن به جز ارمنستان مسلمان هستند، باید در ساختار روابط خارجی خود تجدید نظر کند و بر اساس اصل نظریه واقع گرایی و کنار گذاشتن یک سری رفتار‌هایی که منجر به حساسیت‌های منطقه‌ای شده و می‌شود، روابط خود را بهتر کند.
اقدامات وزارت خارجه برای پیشبرد دیپلماسی منطقه ای کافی بود؟
حنیف غفاری کارشناس مسائل بین الملل در گفت‌وگو باشگاه خبرنگاران جوان، بر این باور است که مولفه‌های دیپلماسی منطقه‌ای یک اصل و یک هدف بسیار مهم، ثابت و قابل ارتقا در حوزه سیاست خارجی ما محسوب می‌شود، به ویژه با توجه به موقعیت ژئوپلیتیکی کشور ما و اهمیتی که منطقه غرب آسیا به لحاظ بحث انرژی دارد.
او با اشاره به اقداماتی که طی سال‌های اخیر حوزه سیاست خارجی و دستگاه دیپلماسی ما در راستای تقویت دیپلماسی منطقه‌ای انجام داده، توضیح داد: این موضوعی است که بسیار صریح می‌توان به آن پاسخ داد. در واقع دستگاه دیپلماسی منکر دیپلماسی منطقه‌ای نیست، اما اقدامات کافی در راستای تحقق کامل ابزارها و مولفه‌هایی که پیش شرط دیپلماسی منطقه‌ای انجام نگرفته است. در حقیقت بین سال‌های ۹۲ تا ۹۶ به صورت خاص مشاهده کردیم که به کشور همسایه و دوست ما عراق که در منطقه بسیار مهم است آنطور که باید توجه نشد، به عنوان مثال رئیس جمهور ما در دور دوم ریاست جمهوری خود یعنی در سال پنجم ریاست جمهوری اش به این کشور سفر کرد یا بسیاری از مسائل، بحران‌ها و گره‌های منطقه‌ای وجود داشتند که جمهوری اسلامی ایران باید در حل و فصل آن‌ها نقش بسیار موثرتر و پررنگ تری ایفا می‌کرد، اما این موضوع به یک نحوی فدای دیپلماسی فرا منطقه‌ای شد.
این کارشناس مسائل بین الملل اضافه کرد: نمی‌توان گفت که دیپلماسی فرامنطقه‌ای و دیپلماسی که برای غیر همسایگان تعریف می‌شود، اهمیت ندارد، اما قطعا کشوری در حوزه روابط بین الملل به عنوان کشور موفق یاد می‌شود که ترتیب، تردد و اولویت بندی لازم را درباره دیپلماسی منطقه‌ای و متعاقبا فرامنطقه‌ای انجام دهد و بتواند بین این دو مقوله توازنی برقرار کند، متاسفانه طی سال‌های گذشته این توازن به نفع دیپلماسی فرامنطقه‌ای در حوزه سیاست خارجی ما وجود داشته است و همین موضوع باعث شد که برخی از ظرفیت‌های بالقوه کشورمان در راستای حل و فصل مناسبات و مراودات منطقه‌ای احصاء نشود و حتی بخشی از آن‌ها که قبلا احصاء شده بود به فعلیت تام و کامل نرسد.
برای برطرف کردن نقایص در حوزه دیپلماسی باید چه کرد؟
یزدان پناه دانشیار جغرافیای سیاسی دانشگاه تهران معتقد است که اکنون بخش قابل توجهی از روابط ما با همسایگان تحت تاثیر حساسیت‌های موجود است، مثلا ما متهم می‌شویم که در ساختار روابط خارجی رفتار رسمی را رعایت نمی‌کنیم و با در پیش گرفتن رویه‌های غیر متعارف از جمله گروه‌های غیر رسمی در برخی از کشور‌ها امنیت منطقه‌ای را تحت تاثیر را قرا می‌دهیم، لذا اگر همسایگان نسبت به این موضع بدبین هستند باید با آن‌ها اصل گفت‌وگو را مد نظر قرار داد و با پیشتاز شدن در اصل گفت‌وگوی دوجانبه و چند جانبه این سوءتفاهم‌ها و ابهامات را برطرف کرد تا روابط منطقی مبتنی بر واقع گرایی، اصل تامین منافع ملی و اصل احترام متقابل شکل بگیرد.
یزدان پناه همچنین گفت که سیاست خارجی ایران در مورد همسایگان در شرایط فعلی مطلوب نیست و جز در ۲ کشور به نظر می‌رسد در دیگر عرصه‌ها نوسانات زیادی داریم در حالی که اگر یک اتحاد منطقه‌ای با همسایگان تشکیل دهیم، این می‌تواند تضمین کننده ثبات امنیت ملی، همسایگان و ثبات و امنیت منطقه‌ای برای دراز مدت باشد و اجازه ندهد که منطقه جولانگاه نیرو‌های فرامنطقه‌ای شود که بابت استقرار امنیت میلیارد‌ها دلار هزینه مادی و هزینه‌های متعدد انسانی را متوجه منطقه می‌کند.
غفاری کارشناس مسائل بین الملل هم با اشاره به صحبت های وزیر امور خارجه کشورمان گفت: که اگر صحبت‌های اخیر ظریف به یک نقطه آغاز دوباره یا نقطه بازگشت از اصالت دادن دیپلماسی فرامنطقه‌ای به منطقه‌ای تبدیل شود، یعنی بعد از صحبت‌های وزیر امور خارجه ما شاهد باشیم که مولفه‌های دیپلماسی منطقه‌ای ما در منطقه تقویت می‌شود، مسلما این صحبت‌ها بسیار ارزشمند و خروجی موثری خواهد داشت، اما اگر دیپلماسی منطقه‌ای بخواهد به کلید واژه و تعارف با همسایگان و خصوصا بازیگران آسیایی تبدیل شود، بسیاری از ظرفیت‌های ما در این حوزه مغفول باقی خواهد ماند.
این کارشناس مسائل بین الملل تاکید کرد که باید در حوزه دیپلماسی منطقه‌ای صرفا به گفتار کفایت نکنیم و ابزارها، ظرفیت‌ها، مولفه‌ها و حتی دیپلماسی عمومی در راستای تقویت مناسباتمان با همسایگان و کشورهای آسیایی را فعال کنیم. اینجا تنها با دیپلماسی رسمی یا پنهان مواجه نیستیم، باید ابزارها و مجاری دیپلماسی عمومی که به رسانه‌ها، انجمن‌های غیر دولتی، افراد، مردم و سفرای فرهنگی وابسته است را به عنوان یک پازل ببینیم و به صورت همزمان فعال کنیم، امیدواریم که اظهارات ظریف مطلعی برای تجدید نظر در وزن دهی به دیپلماسی منطقه‌ای ما باشد.
