لزوم توجه دستگاه سیاست خارجی به آتش بس در قره باغ

  اگرچه طی این دوره 3 آتش بس شکست خورده را شاهد بودیم اما تفاوت چهارمی در این است که اولاً نیروهای ارمنستان به این نتیجه رسیدند که در صورت ادامه جنگ ممکن است خان کندی(مرکز قره باغ) را نیز از دست بدهند و در ثانی ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه شخصاً وارد میدان شده و نیروهای روسیه نیز تضمین این آتش بس را به عهده گرفته اند.

در بیانیه ای که از سوی پوتین منتشر شده مفاد توافق آتش‎بس بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان به‌شرح زیر است:

1 ــ   همه عملیات‌های نظامی در قره‌باغ باید متوقف شود.

2 ــ   کنترل استان آغدام تا بیستم نوامبر امسال به جمهوری آذربایجان بازگردانده خواهد شد.

3 ــ   نیروهای حافظ صلح روسیه در امتداد خط تماس در قره‌باغ و در امتداد دالان لاچین استقرار پیدا می‎کنند.

4 ــ   مدت اقامت نیروهای حافظ صلح روسی پنج سال است که در صورت عدم اعتراض طرفین حضور نیروهای حافظ صلح قابل تمدید خواهد بود.

5 ــ   یک مرکز صلح برای نظارت بر آتش‌بس ایجاد خواهد شد.

6 ــ   ارمنستان استان کلبجر را تا پانزدهم ماه نوامبر و لاچین را تا اول دسامبر پس می‌دهد.

7 ــ   تمامی آوارگان رانده‌شده قره‌باغ و مناطق اطراف به وطن خود باز خواهند گشت.

8 ــ   تبادل اسرای جنگی و اجساد کشته‌ها و قربانیان انجام خواهد گرفت.

9 ــ   ارمنستان برای عبور و مرور شهروندان آذربایجانی و محموله‌های تجاری از منطقه نخجوان به جمهوری آذربایجان، گذرگاه امنی را در اختیار آذربایجان قرار می‌دهد و امنیت این گذرگاه را روسیه تأمین خواهد کرد.

10 ــ   تردد شهروندان ارمنی و محموله‌ها از منطقه قره‌باغ به جمهوری ارمنستان از طریق گذرگاه لاچین انجام خواهد شد.

با اظهاراتی که نخست وزیر ارمنستان و رئیس جمهور آذربایجان داشتند نیز مشخص شد که طرفین این آتش بس را پذیرفته اند و از روزهای آینده باید شاهد اجرایی شدن بندهای آن باشیم.

از سوی دیگر ایران نیز از این آتش بس استقبال و حمایت کرد. 

در همین خصوص، محمود واعظی رئیس دفتر رئیس‌جمهوری در حساب کاربری خود در توئیتر نوشت: «‌جمهوری اسلامی ایران از میانجگیری روسیه، میان آذربایجان و ارمنستان و پذیرش آتش‌بس از سوی طرفین در ‎مناقشه قره‌باغ استقبال می‌کند. ما همچنان به پایبندی دو کشور به مرزهای بین‌المللی و حفظ حقوق شهروندی همه اقشار تاکید داریم. ‌معتقدیم، در صورتیکه دو طرف درگیر مناقشه به قواعد بین‌المللی از جمله تمامیت ارضی کشورها و حقوق شهروندی اتباع متعهد بمانند، مذاکرات و راه حل سیاسی می‌تواند به این بحران کهنه پایان دهد. ضمن خرسندی از پایان جنگ، امیدواریم توافق بدست آمده برای آتش‌بس اجرایی شود.»

وزارت خارجه کشورمان نیز در بیانیه‌ای اعلام کرد: جمهوری اسلامی ایران از توافق نامه میان جمهوری آذربایجان، جمهوری ارمنستان و فدراسیون روسیه که منجر به آتش بس و توقف مخاصمات گردید استقبال کرده و امیدوار است این توافق که اصول آن در طرح پیشنهادی جمهوری اسلامی ایران نیز آمده بود، به ترتیبات نهایی برای استقرار صلح پایدار در منطقه قفقاز منجر شود به گونه‌ای که دربرگیرنده آرامش و سعادت برای مردم در تمامی کشورهای منطقه و رافع نگرانی‌های موجود باشد.

اما درباره این آتش بس نکاتی است که باید به آنها توجه کرد از جمله اینکه:

- پس از 3 دهه ارتباط نخجوان به جمهوری آذربایجان از طریق یک کریدور زمینی از خاک ارمنستان محقق شده و این دو منطقه به یکدیگر متصل می شوند که تضمین امنیت آن نیز با روسیه است. اما بلافاصله پس از امضای آتش بس طرف آذری اعلام کرد که ترکیه نیز به درخواست باکو در این روند حضور خواهد داشت.

ترکیه از مدتها قبل به دنبال نقش آفرینی بیشتر در منطقه قفقاز و آسیای میانه بوده است و این جنگ و نتایج حاصل از آن به آنکارا کمک کرد که ورود خود به منطقه را با سرعت بیشتری دنبال کند.

در همین راستا بود که اردوغان طی دو روز گذشته دوبار با پوتین تماس گرفته و گفتگوهایی را با رئیس جمهور روسیه داشت که حاصل آن به گفته اردوغان، حضور نیروهای ترکیه به صورت مشترک با نیروهای روس برای تضمین امنیت و صلح در منطقه قره باغ است.

- این حضور نیروهای روس و ترک در مرزهای شمالی ایران در حالی است که درباره کریدور اتصالی نخجوان به جمهوری آذربایجان جزئیاتی منتشر نشده که از کجا عبور خواهد کرد و چه وضعیتی نسبت به مرز ایران با ارمنستان خواهد داشت. از آنجا که جزو کوتاهترین نقاط از نخجوان به جمهوری آذربایجان خط مرزی ایران است، چنین استنباط می شود که این جاده ممکن است از نزدیکی مرز ایران کشیده شود که اگر چنین شود امکان قطع مسیر زمینی ایران به ارمنستان نیز وجود دارد.

قطع اتصال زمینی ایران به ارمنستان علاوه بر اینکه ایروان را در حالت محاصره چند جانبه در محیط ترکی قرار می دهد، باعث ایجاد مسائلی نیز برای ایران خواهد شد. چراکه روابط تجاری زیادی بین ایروان و تهران برقرار که در سال گذشته میلادی بالغ بر 400 میلیون دلار بوده است. 

- حضور نیروهای نظامی روسیه و ترکیه در مرزهای شمالی ایران و کیفیت این حضور نیز نکته مهمی است که به روشنی به آن پرداخته نشده است. اینکه آیا چنین توافقی منجر به ایجاد مناطق دیدبانی یا پایگاههای نظامی موقت خواهد شد یا نه، سوالی است که باید به آن پاسخ داده شود.

نگاهی به توافقاتی که در ادلب سوریه بین روسیه و ترکیه در قالب روند آستانه شکل گرفت این نکته را روشن می سازد که برقراری نقاط دیدبانی برای حفظ صلح و جلوگیری از درگیری یکی از اولویتهای چنین ماموریتهایی است که اگر در شمال مرزهای ایران محقق شود ممکن است تبعات امنیتی برای کشور به همراه داشته باشد.

- این کریدور باعث خواهد شد که راه زمینی ترکیه به آسیای میانه برقرار شده و این کشور از مسیر ترانزیتی ایران بی نیاز شود که این موضوع در آینده اقتصادی و ترانزیت کشور تاثیر گذار خواهد بود.

- با توجه به این‌که ایران با ارمنستان، تنها 35 کیلومتر مرز دارد، در شرایط فعلی، روند کنترل مناطق مرزی به‌چه‌شکلی خواهد بود؟ آیا جمهوری آذربایجان خواهد توانست در گفتگو با ایران، رضایت کشورمان را جلب کند یا قرار است بدون در نظر گرفتن رویکرد و رضایت ایران، تغییرات جدیدی صورت بگیرد؟

نگاهی به گذاره های بالا بر مبنای یکی از بندهای توافق آتش بس در قره باغ به ما یادآور می شود که این توافق و بندهای آن را باید به دقت مورد بررسی قرار داده و پیش از آنکه دیر شود، مسئولان دستگاه دیپلماسی کشور باید به آن اشراف پیدا کنند تا اگر در جایی ملاحظات کشورمان در نظر گرفته نشده باشد تدابیر لازم اندیشیده شود.

این مهم در ابتدا از سوی دولت و دستگاه سیاست خارجی مورد انتظار است که با دقت بیشتری به چنین توافقی ورود کرده و صرفاً به بیانیه استقبال از آتش بس اکتفا نکند زیرا ممکن است شاهد تغییرات ژئوپلتیکی از جمله تغییر مسیر ترانزیت از ترکیه به سمت آسیای میانه، حضور نیروهای نظامی روس و ترک در شمال مرزهای ایران و نیز ایجاد محدودیت برای ارتباط با ارمنستان به صورت زمینی باشیم که در بلند مدت به زیان منافع ملی خواهد بود.