هر ملتی میراثی دارد که در حفظ و نگه داری آن کوشاست، یکی از این میراث گران بها که در خراسان رضوی و در نزدیکی مشهد قرار گرفته است مجموعه سنگ نگاره های کمر مقبولا است که اگر توجه لازم و کافی از سوی متولیان را به خود نبیند قطعا در این بی مهری و در گذر زمان از دست خواهد رفت.
سنگ نگاره ها (Petroglyph) دسته ای از آثار باستان شناسی است که در مجموعه بزرگتری به نام «هنر صخره ای» می گنجد، شامل هر اثری از انسان که روی سنگ طبیعی پیاده شده باشد از نقاشی های پیش از تاریخ بر دیوار غارها گرفته تا سنگ نگاره ها که آثاری کنده شده روی سنگ ها و صخره های رها در طبیعت اند.
سنگ نگاره ها در همه قاره ها به جز جنوبگان، که در دوران کهن هرگز محل زندگی انسان نبوده، پیدا شده اند. برای همین سنگ نگاره ها هنری جهانی هستند که با شروع تمدن دشت نشینی، شکل گیری اجتماعات بزرگتر و آغاز کشاورزی نخستین نشانه های نیاز انسان به خط و علائم ارتباطی بوده اند.
باستان شناسان آغاز سنت سنگ نگاره ها را با پایان دوران پارینه سنگی و کوچ انسان از غارها به دشت ها و شروع نو سنگی همراه می دانندباستان شناسان آغاز سنت سنگ نگاره ها را با پایان دوران پارینه سنگی و کوچ انسان از غارها به دشت ها و شروع نو سنگی همراه می دانند. به این ترتیب قدمت آنها را حداکثر ۱۲هزار سال می دانند و اوج ظهور این آثار بسته به سرزمین های مختلف بین پنج تا ۱۰ هزار سال پیش تخمین زده می شود.
سبک هنر سنگ نگاره ها،نمادهای بکاررفته، ابزارهای استفاده شده در حکاکی هر کدام برای کارشناسان معیار دیگری است که با توجه به رطوبت محلی در طول زمان و جهت قرارگیری نقش ها نسبت به جهت عمومی وزش باد در منطقه، یا سر پناه داشتن نقش ها در مقابل برف و باران سنجیده می شود.
عمق حک شده اغلب سنگ نگاره ها فقط حدود نیم سانتی متر است، آثار ضربه و روشنی زیر پوسته سنگ در بعضی از آن ها به خوبی دیده می شود، در حالی که بعضی دیگر که کهن ترند یا سریع تر فرسوده شده اند، به رنگ سطح تیره سنگ درآمده و محو شده اند.
روش دقیق تر باستان شناسان و دیرین شناسان معمولا جست و جوی مواد ارگانیک یا زیستی در آثار و سنجش میزان کربن ۱۴ در آن هاست. در این روش معروف به رادیو کربن از میزان کاسته شدن اتم های ناپایدار کربن ۱۴ (که نیمه عمر حدود ۵۷۰۰ سال دارند) نسبت به میزان اولیه آن ها در ماده ارگانیک قدمت آثار یا بقایای موجودات سنجیده می شود.
اما سنت استفاده از این نقش ها و حک کردن سنگ نگاره ها در دوران باستان به پایان نرسید. نقش های ساده و بدوی بز و میش و نمادهای اسرارآمیز سنگ نگاره ها هنوز در صنایع دستی ما باقی است، در فرش ها، نقش های سفال ها و به خصوص در آثار هنری عشایری همچون نقش های گبه ها.
حتی در میان عشایر هنوز سنت حک کردن سنگ نگاره ها باقی است و چنین نقش هایی که گاهی فقط چند سده یا حتی چند دهه قدمت دارند ممکن است محققان را به اشتباه بیندازند.
سنگ نگاره های بز و میش در کوه های اطراف تخت جمشید و حتی روی آثار حجاری شده هخامنشیان (که پس از ویرانی و رها شدن این آثار انجام شده) مثالی از ادامه این سنت است که از ۱۷ هزار سال پیش تا به امروز ادامه یافته است.
تصویر زندگی نقش های ارتباطی یا نمادهای آیینی
بز کوهی، انواع حیوانات از پرندگان و آهوان تا موجودات درنده، صحنه های شکار، نبردهای پهلوانی و علامت های مرموز مانند دایره نقره ها، تک مثلث ها و ساعت شنی ها، صلیب دایره ها، نمادهای خورشید، نقطه چین ها، و حفره های کوچک پیاپی که به فنجان نماها معروفند.
اما این نقش ها چه می گویند؟ بعضی کارشناسان معتقدند سنگ نگاره ها فقط نمایش محیط اطراف انسان آن دورانند. در حالی که متخصصان دیگری آن ها را نمادهای آیینی می دانند که برای درخواستی از طبیعت و آسمان ها یا شکرگزاری نقش می شده اند. بز کوهی که نقش اصلی در سنگ نگاره ها و سفالینه های فلات ایران و بین النهرین است، نماد رویش و باروری طبیعت دانسته می شود و ممکن است حک کردن آن نیایش درخواست باران، پایان زمستان یا شکرگزاری ظهور این علائم در طبیعت یا تمایل به جفت یابی بوده است.
بعضی از نقش ها هم ظاهرا زبان اشاره ای است یا زبان رمزی که شمن های هر قبیله استفاده می کرده اند. بعضی نقش ها ممکن است جهت های جغرافیایی، تقویم یا اجرام آسمانی را نشان دهند.
کشف دست افزارهای سنگی در میانه دشت حاصلخیز توس و کناره های کشف رود متعلق به دوران پارینه سنگی زیرین، وجود غارهای باستانی و تراکم و تعدد زیستگاه های پیش از تاریخ است محمود بختیاری، کارشناس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی در گفتگو با خبرنگار مهر در خصوص سنگ نگاره ها اظهار کرد: دشت حاصل خیز توس، واقع در میان دو رشته کوه هزار مسجد و بینالود به لحاظ دارا بودن شرایط زیست محیطی در طول هزاران سال اقوام مختلف را به سوی خود جذب کرده و از کهن ترین ایام، بستر مناسبی را برای زیستن و تداوم حیات انسان فراهم آورده است.
وی گفت:کشف دست افزارهای سنگی در میانه دشت و کناره های کشف رود متعلق به دوران پارینه سنگی زیرین، وجود غارهای باستانی و تراکم و تعدد زیستگاه های پیش از تاریخ، تاریخی و دوران اسلامی و عصر حاضر، شواهدی ارزشمند در این زمینه هستند.
کارشناس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی ادامه داد: در حوالی این زیستگاه ها نگاره های صخره ای متعددی بر جای مانده که می توان آن ها را گوشه ای از آثار هنری و یادمان های مردمان ساکن در این زیستگاه ها قلمداد نمود.
وی تصریح کرد: این نقوش صخره ای در حاشیه های دشت توس پراکنده اند و موضوعات مختلف از قبیل صحنه های شکار، ابزار اولیه، نقوش مسبک انسان برهنه، گاومیش کوهان دار، نقوش و علائم نمادین، نقش انسان در حال نزاع و شکار و انجام مراسم، بزهای کوهی به همراه علامت های نمادین از قبیل گردونه خورشید در آن ها عرضه شده اند.
بختیاری افزود: با توجه به قراین و شواهد موجود می توان این نگاره ها را به دوران پیش از تاریخ و تاریخی منسوب نمود که در ادوار بعد نیز ایجاد آن ها تداوم داشته است.
حفاظت و حراست «کمرمقبولا» وظیفه همگان است
حسین ثابت گلستانی، رئیس شورای اسلامی شهرستان طرقبه شاندیز اما اظهار کرد: «کمرمقبولا» با وسعت حدود پنج کیلومتر مملو از تخته سنگ های آتش فشانی بکر، آثار سنگی، سنگ نوشته ها و نگاره های باستانی ارزشمند است که هویت دیرین این بخش از ایران را بر دل سنگ ها حفظ کرده است.
وی با اشاره به اینکه این سنگ نگاره ها مضامین یکسانی را با طرح ها و اندازه های مختلف به نمایش گذاشته اند، ادامه داد: نقش هایی شامل اشکال ابتدایی انسان های آن دوران که امروز به آثاری ارزشمند و گرانبها بدل شده و پاسداری و حفاظت از آن وظیفه حتمی و قطعی است.
رئیس شورای اسلامی شهرستان طرقبه شاندیز درخصوص اهمیت و جایگاه «کمرمقبولا» گفت: حفاظت و حراست از این منطقه ارزشمند تاریخی وظیفه همگان است.
وی افزود: با توجه به وسعت «کمرمقبولا» و تعدد سنگ نگاره ها و سنگ نوشته های موجود در آن تشخیص و تعیین میزان خسارت احتمالی در پی فعالیت های معدنی اخیر در این منطقه هنوز انجام نشده است.
ثابت گلستانی تصریح کرد: آسیب احتمالی به سنگ نگاره های ۳۵۰۰ ساله در منطقه کمرمقبولای شهرستان طرقبه شاندیز نیازمند کار کارشناسی دقیق است که هم اکنون در حال بررسی و ارزیابی است.
وی با بیان اینکه این منطقه هنوز در فهرست آثار ملی به ثبت نرسیده عنوان کرد: قدمت و ارزش تاریخی منطقه به حدی است که ثبت ملی این اثر قطعی است اما وسعت و پراکندگی سنگ نگاره ها همچنان نیازمند بررسی و شناسایی است.
کمرمقبولای طرقبه را به پارک ملی سنگ نگاره ها تبدیل کنیم
سید حسن حسینی، فرماندار طرقبه شاندیز نیز در این خصوص اظهار کرد: آثار سایر دوره های تاریخی در نقاط مختلف کشور وجود دارد اما سنگ نگاره ها نمونه ای ندارند و تلاش داریم برای حفظ و حراست از این آثار گران بها ثبت جهانی صورت پذیرد.
وی با بیان اینکه بخشی از میراث تاریخی و هویت طرقبه شاندیز سنگ نگاره ها هستند، ادامه داد: کمرمقبولای طرقبه را به پارک ملی سنگ نگاره ها تبدیل کنیم.
فرماندار طرقبه شاندیز علت عدم ثبت بیشتر آثار موجود در ایران اسلامی توسط یونسکو را ساخت و ساز ها و عملیات های عمرانی پیرامون این اثر های تاریخی طبیعی دانست و گفت: استخراج طلا از معدن موجود در این اراضی تنها با حفظ منافع شهر و بخش طرقبه و عدم بروز اشکال برای ثبت این آثار انجام خواهد شد.
سنگ نگاره های موجود در طرقبه شاندیز بخشی از میراث تاریخی و هویت این شهرستان را شکل می دهند وی منافع شهر و میراث فرهنگی را مهم تر از احداث و استخراج معدن بیان کرد و افزود: سنگ نگاره های موجود در طرقبه شاندیز بخشی از میراث تاریخی و هویت این شهرستان را شکل می دهند و البته نباید فراموش کرد که در کنار سنگ نگاره ها به معدن طلا هم توجه شود.
حسینی با بیان اینکه معادن علاوه بر اینکه سرمایه ملی محسوب می شوند، اشتغال زا نیز هستند، تصریح کرد: در صدد هستیم تقابل موضوع سنگ نگاره ها و فعالیت معدن از بین برود یعنی علاوه بر استخراج و بهره برداری از معدن مذکور به صورت مناسب، مجموعه سنگ نگاره ها نیز مورد حفاظت و حراست ویژه قرار گیرد.
وی عنوان کرد: امیدواریم ذخیره معدن طلای طرقبه در جهت حفظ، نگهداری و سامان دهی تاریخ تمدن بسیار ارزشمند این مرز و بوم استفاده شود و تحت استانداردهای سازمان میراث فرهنگی و گردشگری فعالیت های توریستی مناسبی در منطقه شگل بگیرد.
گفتنی است استان خراسان رضوی دارای هزار و ۵۳۰ اثر تاریخی ثبت شده در فهرست آثار ملی است و پیش بینی می شود بیش از ۱۰ هزار اثر، محوطه و بنای تاریخی دیگر در این استان نیز ظرفیت و ارزش تاریخی و فرهنگی ثبت در فهرست آثار ملی را داشته باشند.
وجود مناطق و عرصه های طبیعی و تاریخی همچون «کمرمقبولا» شاهدی بر این مدعاست و توجه و روی خوش متولیان عرصه میراث فرهنگی در ثبت ملی این منطقه و دقت بیشتر در حفاظت و صیانت از آن را می طلبد.
