تعز؛ نقطه آغاز تغییرات سیاسی میدانی در یمن

تعز پایتخت فرهنگی یمن [۱] و یکی از اصلی ترین پایگاه های[۲] اخوان المسلمین در این کشور در روزهای اخیر شاهد ناآرامی بود. ریشه این ناآرامی ها به اعتراض مخالفان حزب اصلاح به انتصاب عبدالرحمن شمسان به فرماندهی لشکر ۳۵ زرهی باز میگردد. اما این حجم از واکنش تنها به دلیل یک انتصاب نیست. مسئله اصلی تکمیل پازل قدرت حزب اصلاح در این شهر است که موجب خشم و نگرانی امارات و طرفدارانش در این استان شده است. تثبیت قدرت حزب اصلاح در تعز میتواند زمینه ساز تغییر جدی در معادلات میدانی در غرب و جنوب یمن و حتی ورود ترکیه به معادلات میدانی این کشور شود و همین مسئله باعث شده است تا امارات و بازوهای میدانی اش با تمام توان برای مقابله با این مسئله وارد میدان شوند.

پایتخت اخوان

اخبار بین الملل- تعز پایتخت دو دولت بنی طاهر و الرسولیه در طول تاریخ و یکی از نمادهای هویتی اهل سنت در یمن است[۳]. شاید همین سابقه برای فهم عمق نفوذ اخوان المسلمین در این شهر کافی باشد. پس از انقلاب سال ۲۰۱۱ در یمن حزب اصلاح که به عنوان شاخه اخوان المسلمین در یمن شناخته میشود با تاسیس گروههای شبه نظامی[۴] موفق شد کنترل خود بر این شهر را تثبیت کند. با حمله ائتلاف عربی به یمن در سال ۲۰۱۵ و حمایت حزب اصلاح از این حمله عملا تعز به یکی از مهم ترین تامین کنندگان[۵] نیروی انسانی مورد نیاز عربستان در جنگ با انصارالله تبدیل شد تا جایی که بخش زیادی از نیروهای به کار گرفته شده در مرزهای عربستان و یمن برای مقابله با پیشروی های انصارالله در عمق سعودی را جوانان اهل تعز تشکیل میدادند.

وقایع پس از بهار عربی به خصوص رفتار ائتلاف سعودی اماراتی در قبال دولت اخوانی مرسی در مصر به اخوان یمن ثابت کرد عربستان همپیمان مناسبی برای روزهای بعد از جنگ نیست. بحران در روابط قطر به عنوان یکی از بزرگترین حامیان اخوان الملسلمین در جهان با دو عضو اصلی ائتلاف یعنی عربستان وامارات مزید بر علت شد تا حزب اصلاح شاهد یک انشقاق ظاهری باشد. انشقاقی که باعث شد تعز در اختیار جناح ترکی حزب اصلاح قرار گیرد و شیخ حمود المخلافی از نزدیکترین شخصیت های میدانی حزب اصلاح به ترکیه به عنوان قدرتمندترین فرد در تعز[۶] مطرح شود.

ساحل غربی

با عملیات نیروهای تحت رهبری امارات به فرماندهی طارق صالح برادرزاده علی عبدالله صالح که پس از کودتای ناموفق در صنعا در سال ۲۰۱۷ به آغوش امارات پناه برده بود[۷] در ساحل دریای سرخ و پیشروی این نیروها تا بندر الحدیده کنترل بندر مخا در ساحل دریای سرخ به دست همپیمانان امارات افتاد. کنترل مناطق شمال شهر تعز توسط انصارالله و مناطق جنوبی این شهر توسط مجلس انتقالی دیگر همپیمان امارات؛ حساسیت ساحل دریای سرخ به عنوان منطقه ای که میتواند دروازه ای برای دسترسی حزب اصلاح به آبهای آزاد و پایان محاصره شهر تعز باشد را بالا برده است. این منطقه برای امارات نیز نقش راهبردی دارد. با توجه به حضور پایگاههای نظامی امارات در سومالی، اریتره و جیبوتی در سواحل غرب این دریا کنترل سواحل شرقی دریای سرخ میتواند سیطره امارات بر تجارت شرق و مرکز آفریقا در بلند مدت را تضمین کرده و اقتصاد این کشور را برای دهه ها رونق ببخشد. عدن، سقطری و مخا اصلی ترین اجزای این پازل هستند که امارات حاضر نیست به راحتی از آنها دست بکشد.

محاصره

تا پیش از شورش مجلس انتقالی در عدن و سیطره کامل طرفداران امارات بر مرزهای جنوبی استان تعز هنوز دلیلی برای نگرانی نیروهای اخوانی مستقر در تعز وجود نداشت و نفوذ بالای حزب اصلاح در دولت هادی تضمینی برای امنیت تعز و موجودیت حزب اصلاح و اخوان المسلمین در آینده سیاسی یمن بود ولی تحولات آگوست ۲۰۱۹ و تثبیت نسبی اقتدار انتقالی در جنوب در سایه توافق ریاض موجب شد اخوان یمن خطر حذف از عرصه سیاسی و تکرار سناریوی مصر را با گوشت و خون احساس و مجموعه اقدامات خود برای مقابله با سیطره امارات بر تعز را آغاز کنند. توافق ریاض نشان داد ریاض که در طول بحران یمن به عنوان بزرگترین همپیمان حزب اصلاح ظاهر شده بود آماده است با کوچکترین بهانه سیاسی و میدانی دست از همپیمان خود بکشد. هرچند پایان دادن به همپیمانی با اصلاح و انتخاب همپیمان جدید و یا همراهی با ایده تجزیه یمن ممکن است با منافع ملی عربستان در تضاد باشد ولی خبرها و نشانه هایی که از نفوذ بالای عوامل نزدیک به امارات در نظام تصمیم سازی در ریاض[۸] منتشر میشود؛ حزب اصلاح را به فکر تلاش برای تثبیت موقعیت خود در میدان درگیری ها در یمن انداخت.

نخستین اقدام این حزب برای تثبیت موقعیت خود [۹]فعال کردن جبهه نهم در نزدیکی صنعا بود. اقدامی که با واکنش قاطع انصارالله روبرو شد و حزب اصلاح نه تنها در این راهبرد پیروز نشد بلکه کنترل بخشهای مسکونی استان الجوف و شهر الحزم مرکز آن را از دست داد و مارب پایگاه سنتی این حزب در شمال یمن نیز در آستانه سقوط قرار گرفت. اشتباه محاسباتی حزب اصلاح در شمال و آمادگی انصارالله برای پیشروی در مارب و الجوف فشار بر این حزب در ائتلاف عربی را افزایش داد. این وقایع دیدگاه امارات در مورد غیر قابل اعتماد بودن حزب اصلاح را برای مقامات سعودی تایید کرد و همین مسئله محرک اصلی عربستان در فشار به دولت هادی برای اجرای توافق ریاض شد.

فشار عربستان به حزب اصلاح برای عقب نشینی سیاسی به نفع انتقالی در قالب توافق ریاض موجب شد تا شکاف به وجود آمده در این حزب به سمت ترمیم برود. جناح سعودی گرای این حزب به رهبری محمد الیدومی در عمل از پشتیبانی سعودی ناامید شد و برای حفاظت از موقعیت خود متوجه تعز و هم حزبی های قدرتمند مستقر در این شهر شد.

بازی در تعز

محور تعز از زمان اختلافات سال ۲۰۱۷ در حزب اصلاح بین جناح ترکی-قطری و سعودی آن در رکود قرار گرفت. مهمترین عامل این رکود قدرت جناح سعودی در دولت هادی و جلوگیری از انتصاب افراد مدنظر جناح ترکی در مناصب سیاسی امنیتی این شهر و عامل دوم محاصره این شهر از شمال توسط انصارالله و از جنوب توسط طرفداران امارات بود. البته این محاصره مانع فعالیت جناح ترکی در تعز نشد و جناح ترکی همزمان با شورش انتقالی در عدن تلاش های خود برای مقابله با امارات را آغاز کرد. در نخستین قدم حمود المخلافی رئیس مقاومت مردمی استان تعز در واکنش به وقایع آگوست ۲۰۱۹ در عدن از جوانان تعزی مستقر در مرزهای عربستان و یمن خواست[۱۰] برای دفاع از تعز به شهر خود بازگردند. فراخوانی که در ابتدا منجر به تظاهرات[۱۱] در جبهه های جنوب عربستان شد و تسلیم پر تعداد نیروهای ائتلاف در جبهه کتاف در برابر انصارالله نیز بی ارتباط به این مسئله نبود. پس از این وقایع خبرها و تصاویری از جذب بیش از پنج هزار نیرو در پادگان نیروهای حزب اصلاح در تعز منتشر شد[۱۲] و اعلام شد که نیروهای تحت امر شیخ حمود نیروی جدیدی به نام الحشد الشعبی[۱۳] را در تعز تاسیس کرده اند.

با وجود قدرت زیاد حزب اصلاح در تعز؛ لشکر ۳۵ زرهی به عنوان بزرگترین نیروی نظامی دولتی در استان تعز مانع بزرگی در برابر سیطره کامل حزب اصلاح بر این شهر بود. عدنان الحمادی فرمانده اسبق این لشکر از نزدیکان به حزب ناصری بود و در مقابل سیطره کامل حزب اصلاح بر تعز مقاومت میکرد[۱۴]. ترور وی توسط برادرش موجب شد بزرگترین مخالف حزب اصلاح در تعز حذف شود و تعز در عمل در اختیار حزب اصلاح قرار گیرد.

نیاز متقابل

نیاز جناح سعودی به اقتدار میدانی و نیاز جناح ترکی به نفوذ سیاسی در دولت هادی زمینه برای کمرنگ شدن اختلافات را در حزب اصلاح فراهم کرد و باعث شد هادی علیرغم میل امارات عبدالرحمن شمسانی از نظامیان نزدیک[۱۵] به صادق سرحان و حمود المخلافی را به فرماندهی لشکر ۳۵ منصوب کند. اقدامی که در عمل به معنی تثبیت تعز در دست اخوان و مقدمه ای برای آغاز عملیات های این حزب در خارج از این شهر به خصوص به سمت ساحل است. این همگرایی تنها در تعز اتفاق نیفتاد. در شبوه نیز صالح الجبوانی وزیر حمل و نقل سابق دولت هادی پس از برکناری از منصب خود و سفر به ترکیه به شبوه بازگشت و با همکاری جناح سعودی حزب اصلاح یک نیروی شبه نظامی جدید[۱۶] در استان شبوه تاسیس کرد. امارات و نیروهای همپیمانش در جنوب یمن در مقابل اقدامات حزب اصلاح ساکت ننشستند و طارق صالح فرمانده نیروهای مشترک ساحل غربی در واکنش به انتصاب شمسان به فرماندهی لشکر ۳۵ از نیروهای این لشکر خواست با اعتراض نسبت به این انتصاب از پذیرش این حکم سر باز بزنند[۱۷]. وابستگان به دو حزب ناصری و موتمر نیز با برگزاری تظاهراتی[۱۸] در تعز نسبت به این تغییر معادلات به نفع حزب اصلاح اعتراض کردند. بر اساس برخی گزارش ها[۱۹] امارات قصد دارد سلفی های کتائب ابوالعباس را در قالب نیروهای مشترک ساحل غربی وارد تعز کرده و از این طریق درگیری با حزب اصلاح را از درون شهر تعز آغاز کند.

مهمان ناخوانده

مسئله امارات تنها قدرت گرفتن حزب اصلاح در تعز و یا ساحل غربی نیست. ترس ابوظبی بیش از هر چیز از تکرار الگوی لیبی در یمن است. ورود ترکیه به معادلات لیبی موفقیت آمیز بود و آنکارا توانست با تکیه بر توان نظامی خود و اعزام شبه نظامیان وابسته؛ دولت وفاق ملی را از خطر سقوط نجات داده و ورق تحولات لیبی را را به نفع دولت اخوانی طرابلس برگرداند. موفقیت در لیبی و وضعیت ناپایدار یمن به اضافه ضعف شدید میدانی همپیمانان ترکیه در این کشور زمزمه هایی در مورد حضور نظامیان ترک در یمن در رسانه ها به راه انداخته است. با توجه به صحنه پیچیده نبرد در یمن و عدم انسجام و یکپارچگی بین گروههای طرفدار امارات در جنوب این کشور ورود مستقیم ترکها به صحنه درگیری در جنوب یمن صحنه را به ضرر امارات تغییر داده و میتواند ضربه جدی به استراتژی های امارات در منطقه خلیج عدن و شاخ آفریقا وارد کند.

عربستان نیز که از ابتدای بحران یمن تمام تلاش خود را بر ممانعت از ورود قدرتهای منطقه ای و بین المللی به پرونده یمن و حل داخلی آن متمرکز کرده بود از ورود ترکیه به معادلات یمن استقبال نمی کند. ورود میدانی ترکیه به یمن و استقرار نظامیان این کشور در دهانه باب المندب علاوه بر اینکه کفه معادلات قدرت در یمن را به ضرر عربستان تغییر میدهد توازن قوا در منطقه شرق آفریقا و دریای سرخ را نیز دستخوش تغییر میکند. استقرار ترکها و اخوانی ها در سواحل جنوبی مدیترانه و جنوب دریای سرخ اصلا خبر خوبی برای سیسی نیست و احتمالا همین امر موجب تلاش سیسی برای مقابله با ترکها در لیبی پیش از تقویت موقعیت آنها به وسیله حضور در جنوب دریای سرخ شده است.

سرایت درگیری به شرق

بیشترین تاثیر تثبیت قدرت اخوان در تعز و تلاش آنها برای تحت اختیار گرفتن بندر مخا در تحولات شرق یمن خواهد بود. نفوذ اجتماعی اخوان و هویت شمالی تعز و ساحل غربی موجب میشود دست امارات برای پاسخ دادن به حزب اصلاح در این منطقه تا حدودی بسته باشد ولی استان نفت خیز شبوه که هم اکنون حزب اصلاح کنترل آن را در اختیار دارد هم از هویت جنوبی بهره مند است و هم امارات از مزیت حضور نظامیان خود در بندر بلحاف در این استان بهره میبرد. از طرف دیگر امارات و هم پیمانانش برای تثبیت موقعیت خود و تضعیف حزب اصلاح نیاز فراوانی به منابع نفت و گاز این استان دارند. به همین دلیل به موازات تشدید فشار حزب اصلاح به مواضع هم پیمانان امارات در ساحل غربی در روزهای پیش رو باید منتظر فشار مجلس انتقالی و امارات به مواضع حزب اصلاح در استان شبوه باشیم و هرچه درگیری ها در غرب یمن تشدید شود؛ شرق یمن متشنج تر خواهد شد.

احمد حاجی صادقیان

منابع:

[1] https://www.aljazeera.net/news/cultureandart/2015/1/18/تعز-عاصمة-الثقافة-الیمنیة-آمال-وعوائق

[2] https://www.alayyam.info/news/7QFC6QM9-6P74UJ

[3] https://sanaacenter.org/ar/publications-all/analysis-ar/4856

[4] https://www.alayyam.info/news/7QFC6QM9-6P74UJ

[5] https://www.alaraby.co.uk/سماسرة-الجنودألویة-عسکریة-یمنیة-وهمیة-تدافع-عن-الحدود-السعودیة-0

[6] https://alyoum8.net/news/71311

[7] https://almawqeapost.net/reports/29889

[8] https://sanaacenter.org/publications/analysis/10147

[9] https://alarab.co.uk/تواطؤ-الإخوان-مع-الحوثیین-یکلّف-القوات-الیمنیة-خسارة-معرکة-نهم

[10] https://socotrapost.com/localnews/695