جریان شناسی خاندان صدر در عراق

در این میان، طایفه شیعه در عراق از دیرباز خود را در پیوند با بیوت و خاندان هایی یافته که در تکوین هویت شیعی و زعامت حرکت های منتسب به آن نقش بی بدیلی را بر عهده داشته اند. خاندان صدر؛ از جمله ی این خاندان های اصیل و ریشه دار است که علاوه بر عراق دامنه ی حضور مؤثر خود را به ایران و لبنان نیز گسترانده است. نسب شریف خانواده صدر به امام موسی بن جعفر(ع) منتهی می شود و این دسته از سادات موسوی از احترام ویژه ای در بین ارادتمندان اهل بیت رسول خدا(ص) برخوردارند.

صدرها که در منطقه جبل عامل لبنان سکنی گزیده بودند بعدها به نجف اشرف هجرت کرده و گروهی از آن ها نیز راهی ایران شدند،مدرسه صدر اصفهان یادگار زمان حضور ایشان در این شهر تاریخی است. مجتهدان و عالمان فرزانه ای که از آل صدر به جهان تشیع عرضه شد منزلت و اهمیت این خانواده را دوچندان نمود و کم تر زمانه ای را می یابیم که فقیهی از این شجره ی طیبه در سطوح عالیه ی مجامع علمی و حوزوی شیعه نبوده باشد.

آیت الله سید اسماعیل صدر؛ از استوانه های حوزه ی علمیه نجف اشرف است که در نیمه قرن سیزدهم هجری در اصفهان متولد شد و پس از چندی به کربلای معلی کوچ کرد و از محضر میرزای شیرازی بزرگ کسب فیض کرد. وی که در پایان عمر از مراجع تقلید مسلم در عراق به شمار می رفت به سال 1334هجری قمری وفات یافت و در جوار امامین کاظمین(ع) به خاک سپرده شد. هر یک از فرزندان و نوادگان سید اسماعیل صدر از محبوبیت خانوادگی خود در میان توده ی مردم عراق کمال بهره برداری نموده و گام های بلندی برای پیش برد نهضت های شیعی برداشتند.

شهید سید محمد باقر صدر و شهید بنت الهدی صدر

سید محمد باقر صدر، مجتهد مجاهد

سید محمد باقر نوه آیت الله سید اسماعیل صدر از متفکرین به نام شیعه در عراق است که با ورود به حوزه علمیه و بهره مندی از نبوغ و ذکاوت خود پله های ترقی علمی را به سرعت پشت سر گذاشت و در 38 سالگی به جوان ترین مرجع تقلید حوزه نجف مبدل شد. او نگرشی نوین نسبت به حوزه داشت و برای اصلاح و تغییر ساختار آن متناسب با نیازهای روز کوشید لذا به تألیف متون درسی در قالب جدید همت گماشت که ما حصل تلاش های آن فقیه فرزانه آثاری چون "الحلقات فی علم الاصول" در علم اصول فقه بود.

سید محمدباقر صدر پس از کودتای عبدالکریم قاسم در دهه 60میلادی و در دورانی که خطر کمونیسم و گرایشات الحادی جامعه ی علمی و جوانان عراقی را تهدید می کرد به نگاشتن کتاب "فلسفتنا" مبادرت ورزید تا شبهات جریانان چپ و التقاطی را پاسخ گوید. در عرصه اقتصاد و حقوق کارگر نیز که شعارهای فریبنده جریانات چپ جهان عرب را فرا گرفته بود کتاب "اقتصادنا" را به رشته ی تحریر درآورد و رویکرد جهان بینی اسلامی نسبت به اقتصاد را تبیین نمود.

در صحنه فعالیت های سیاسی نیز عراق به جولان گاه کمونیست ها، ناصری ها و بعثی ها تبدیل شده بود و نخبگان شیعه برای حیات سیاسی راهی جز انتساب به یکی از این گروه ها نداشتند. از سوی دیگر علمای حوزه نیز بعد از انقلاب 1920 میلادی از سیاست فاصله گرفته بودند و خود را در دست به دست شدن قدرت در بغداد و کودتای متوالی نظامیان دخالت نمی دادند. این بار نیز شهید سید محمد باقر صدر نسبت به مبارزه ی سیاسی به اسم شیعه در عراق احساس مسئولیت نمود و در سال 1957 میلادی "حزب الدعوه الاسلامیه" را پایه ریزی کرد تا مهم ترین تشکیلات معارض حزب بعث در عراق متشکل از شیعیان جنوب باشد.

حمایت های بی دریغ آیت الله سید محمدباقر صدر از نهضت اسلامی ایران و شخص امام خمینی(ره) حساسیت رژیم بعث را برانگیخت و طی سه بار دستگیری و شکنجه در نهایت به شهادت آن مجتهد مجاهد انجامید. قرابت فکری شهید آیت الله صدر با رهبری انقلاب اسلامی موجب شد تا آراء و نظریات شهید صدر یکی از مهم ترین منابعی باشد که برای تدوین قانون اساسی جمهوری اسلامی از آن الهام گرفته شد به ویژه در حوزه حق حاکمیت و رابطه حکومت با مردم که رگه هایی از دیدگاه ایشان در آن مشهود است.

شهادت آیت الله سید محمد باقر صدر در حالی که فقط 48 سال از عمر خود را طی کرده بود به همراه خواهر او بنت الهدی صدر برای رژیم بعث هزینه سنگینی داشت به گونه ای که در پی انتشار خبر دستگیری و شهادت وی مردم در نقاط مختلف کشور به هیجان در آمدند و قیام هایی تحت عنوان انتفاضه 1399هجری قمری شکل گرفت و بغض شیعیان از صدام حسین و حزب متبوعش به آتشی زیر خاکستر بدل شد که هر گاه روزنه ای می یافت زبانه می کشید.

سید محمد صدر؛ احیاگر شعائر

پس از شهادت سید محمد باقر صدر عموزاده او سید محمد که به صراحت لهجه و روحیه انقلابی شهره بود به مرشدی امین و رهبری شجاع برای معارضین شیعه تبدیل شد. او که به واسطه ی شخصیت کاریزماتیک خود محبوبیتی کم نظیر در میان عراقی ها به دست آورده بود به احیای نماز جمعه، عزاداری سیدالشهدا(ع) و پیاده روی از نجف تا کربلا در نیمه شعبان دست یازید و مسجد کوفه را پایگاهی فعال برای ایراد خطبه های آتشین خود علیه سیاست های حزب بعث عراق قرار داد.

در سال 1991 میلادی خیزشی مردمی در عراق رخ داد که نقطه عطفی مهم در تاریخ جنبش های اسلامی غرب آسیا محسوب می گردید. پس از پایان جنگ ایران و عراق، صدام که از ناحیه خسارت های جنگ و عقیم ماندن بلند پروازی های خود حاکمیتش را در موضع ضعف می دید به منابع نفتی کویت چشم طمع دوخته بود و با لشگر کشی به این کشور جنگ دوم خلیج فارس را رقم زد. با دخالت نیروهای ائتلاف جهانی به محوریت آمریکا بعد از 42 روز اشغال کویت، ارتش عراق سرافکنده و شکست خورده به خاک خود عقب نشینی کرد. سازمان ملل متحد نیز به منظور تنبیه صدام تحریم های شدیدی علیه عراق اعمال نمود،تحریم هایی که بیش از آنکه مجازات صدام باشد مایه ی سیه روزی ملت عراق شد و اقتصاد این کشور غنی از ذخایر انرژی را فلج ساخت.

در این برهه که صدام تمام حامیان خارجی و پایگاه اجتماعی داخلی خود را از دست داده بود شیعیان جنوب عراق که همواره در پی فرصتی برای انتقام از حزب بعث و سرنگونی صدام بودند هم زمان با میلاد امام غایب خود قیام بزرگی را علیه رژیم آغاز کردند که انتفاضه شعبانیه نام گرفت. آیت الله سید محمد صدر نیز در هدایت انتفاضه نقش جدی داشت و مجاهدان را به ثبات قدم تا ریشه کن شدن بعثی ها فرا می خواند. همه چیز به فراخور شرایط منطقه ای و فرامنطقه ای به سود انتفاضه و به زیان صدام بود اما ایالات متحده و ارتجاع عربی حاشیه ی خلیج فارس که خود را در برابر شکل گیری حکومت شیعی جدید مشاهده می کردند که به احتمال فراوان جمهوری اسلامی در ایران را الگویی برای خود قرار می داد از فشارهای خود بر صدام کاستند تا اوضاع داخلی عراق را کنترل کند و به همین دلیل انتفاضه مردم به شکست انجامید، بسیاری به شهادت رسیده و در گورهای دسته جمعی به خاک سپرده شدند و علمای انقلابی از جمله سید محمد صدر به زندان افتادند.

حصر خانگی و تدابیر امنیتی نیز مانع از آن نشد تا سید محمد صدر جسورانه و شجاعانه بر رژیم خودکامه بعث نتازد و شخص صدام حسین را به چالش نکشاند. همین زبان گویا و بیان نافذ وی بود که موجب شد در شامگاه 29 بهمن 1377 شمسی مقارن با دوم ذی القعده 1419 قمری در راه برگشت از مسجد به خانه ی خود و در حوالی میدان ثوره العشرین نجف به همراه دو تن از پسرانش مصطفی و مؤمل توسط عوامل ناشناس به رگبار بسته شود. و این بعد از آخرین نماز جمعه ای بود که با پارچه ای سفید بر دوش به نشانه ی کفن پوشی بر منبر جمعه حاضر شده بود.

شهادت سید محمد صدر که پس از شهید سید محمد باقر صدر،شهید صدر ثانی لقب گرفت در نجف، کربلا، بصره و محلات شیعه نشین بغداد انعکاس وسیعی یافت و خون شیعیان جنوب را به جوش آورد. رد پای رژیم بعث در جریان ترور عیان بود و هیچ عالم وعامی باور نمی کرد این حادثه ی دردناک بدون برنامه ریزی قبلی توسط حاکمیت روی داده باشد. وقتی بعثی ها از برگزاری مراسم تشییع شهید صدر ممانعت به عمل آوردند دیگر هیچ شک و شبهه ای برای تبرئه ی رژیم باقی نمانده بود و انگشت اتهام افکار عمومی صدام حسین را نشانه رفته بود.

مقتدی صدر، میراث دار پدر

با شهادت سید محمد صدر در سن57 سالگی چهارمین و آخرین پسر او مقتدی که فقط 25 سال سن داشت خود را مهم ترین بازمانده خاندان صدر یافت که می توانست مریدان و علاقمندان پدر را به گرد خود جمع کند و سکان داری جریان صدر در عراق را بر عهده گیرد. مقتدی متولد سال 1352 شمسی که از لحاظ سنی و تحصیلات حوزوی در سطح مرجعیت یا اجتهاد نبود تمرکز خود را بیشتر بر وجه سیاسی مبارزات شیعی معطوف ساخت و طی چهار سال پایانی حاکمیت صدام از گسست و ازهم پاشیدگی هواداران صدری ها جلوگیری نمود تا آنکه در واپسین روز سال 1381 شمسی ایالات متحده آمریکا به عراق حمله کرده و رژیم صدام را پس از بیست و چهارسال سال دیکتاتوری ساقط نمود.

 مقتدی صدر در صحنه تحولات میدانی عراق بعد از صدام نقش مهمی را بازی کرد. او با فراخوان طرفداران خود نیرویی شبه نظامی تحت عنوان "جیش المهدی" تشکیل داد که هدف بنیادین آن مقاومت در برابر اشغالگران خارجی بود. گروهی مسلح که در طول 3سه سال آغازین فعالیت -2003 تا 2006میلادی- حدود شصت هزار نفر به عضویت آن درآمدند. رسوخ گرایشات افراطی در جریان صدر و فوران حس انتقام جویی به ناآرامی های عراق بدون صدام دامن زد و در مقطعی نجف اشرف به محل نزاع خونین جیش المهدی با نیروهای امنیتی عراق تبدیل شد و عبدالمجید خویی -فرزند مرحوم آیت الله خویی- به طرز اسفناکی توسط طرفداران مقتدی صدر کشته شد. در کشاکش درگیری های نجف، مقتدی صدر و شبه نظامیان تحت امر او در حرم امیرالمؤمنین(ع) محاصره شدند و اگر دخالت مستقیم آیت الله سیستانی نبود هر آینه احتمال دستگیری و مجازات آنان وجود داشت.

 مقتدی صدر با تأکید بر عنصر عربیت و هویت عربی شیعیان عراق همواره زاویه خود را نسبت به مرجعیت اعلای نجف که عموماً اصلیت غیر عربی دارند نشان می دهد. درآمیختگی شعارهای مذهبی و نژادی برای بسیاری از جوانان شیعه عراقی جذاب و لذت بخش است بنا بر این دور از انتظار نیست که امروزه در راهپیمایی سالانه اربعین حسینی بیشترین تصویری که در حاشیه جاده های جنوب عراق به چشم می خورد تمثال سید محمد صدر و میراث دار او مقتدی است. در رویارویی طیف های گوناگون سیاسی عراق در سال های پسا صدام رفتارهای مقتدی صدر غالباً غیر قابل پیش بینی بوده است. نمونه بارز آن اعلام چند باره کناره گیری از سیاست توسط مقتدی صدر است که هر بار مدت زیادی دوام نمی آورد و او مجدداً به صحنه ی سیاسی عراق باز می گردد.

چهره های دیگری نیز از آل صدر در عراق حضور دارند که فعالیت سیاسی چشمگیری نداشته اند و به نظر می رسد تعمداً فضا را برای مقتدی مهیا کرده اند تا او به تنهایی نماینده جریان صدر در تحولات سیاسی، اجتماعی عراق باشد. از جمله سید جعفر صدر فرزند شهید آیت الله سید محمدباقر صدر که به درس و بحث حوزوی اشتغال دارد و سید حسین صدر برادر زاده ی شهید آیت الله سید محمدباقر صدر که تولیت حرم امامین کاظمین(ع) را عهده دار است و به امور خیریه و عام المنفعه می پردازد.

کلام آخر

در نگاه مقایسه ای می توان دریافت شهید آیت الله سید محمدباقر صدر به پشتوانه دانش فقهی خود بیش تر در محیط نظری و تئوریک نقش آفرینی سیاسی، اجتماعی داشته و اگر چه در میدان مبارزه و عمل نیز زحمات فراوانی را متحمل شده اما این حضور عملی نیز بر اساس همان مبانی و دیدگاه های فکری آن شهید عالی مقام بوده است. هم پوشانی نظریات شهید صدر با انقلاب اسلامی ایران تا جایی است که با شهادت آیت الله مرتضی مطهری در بهار سال 1358 شمسی سید محمد باقر صدر برای شهید مطهری که ایدئولوگ رسمی جمهوری اسلامی شمرده می شود مجلس یادبود برگزار کرد و در دوره ای که شهید صدر مترصد مجالی برای قیام در حرم امیرالمؤمنین(ع) بود تا حماسه عاشورا در عراق تکرار شود و به تبع شهادت وی و یارانش طاغوت عصر ساقط گردد از میان مراجع نجف فقط به حمایت های امام خمینی(ره) امید بسته بود هر چند امام(ره) با رأی ممتنع خود سید محمدباقر را از این اقدام باز داشت چه آنکه معتقد بود حیات سید محمدباقر صدر سودمند تر از شهادت اوست.

با بررسی دوران حضور سیاسی شهید آیت الله سید محمد صدر نیز می یابیم که وی نسبت به سلف خود از وجه تئوریک و فقهی اندکی فاصله گرفته و به جهاد میدانی با استفاده از تریبون نماز جمعه و فعالیت در اجتماع روی می آورد. شهید صدر ثانی با درایت خود موج احساسات عراقی ها را به سمت و سوی مقاومت در برابر استبداد بعث هدایت نمود و به حرکت صدریون رنگ و بوی مردمی بخشید. مقتدی صدر نیز در تقویت صبغهه مردمی جریان صدر راه پدر را ادامه داد و توجه خود را در عوض نخبگان و خواص جامعه شیعه در عراق به طبقات فرودست جامعه معطوف ساخت. به علاوه بزرگنمایی هویت عربی شیعه در عراق به زعامت جریان صدر مهم ترین برنامه ای بوده که در دوران رهبری مقتدی صدر پی گرفته شده است.

منابع:

1.صدر شهادت، علی جعفری،مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما،1384ه.ش

2.شجره طیبه خاندان شهید صدر،رضا استادی،شاهد یاران،اردیبهشت1386،شماره18

3.المرجع الشهید آیت الله سید محمد باقر الصدر (سیره حیاته)،حسین الحکیم، "المنطلق"، شعبان1400 ه.ق، العدد10

4.تداعیات الإحتلال الأمیرکی للعراق،السید رضوان،"المستقبل العربی"،یونیو2003م،العدد292

5.کویت، ناصر کرمی، انتشارات امیرکبیر،1388ه.ش