زلزله زمستان گذشته سوریه و ترکیه و به دنبال آن نیاز مردم زلزله‌زده به کمک‌های جامعه بین‌المللی، باعث شد بعضی دولت‌ها در قالب «دیپلماسی زلزله» نقش فعال‌تری را در ارتباط با این 2 کشور ایفا کنند. بخشی از این دیپلماسی به فرصت عادی‌سازی روابط یا حداقل فراهم آوردن بسترهای آن اختصاص یافت. به عنوان مثال برای ترکیه بازگشایی مرز زمینی با ارمنستان یا سفر وزیر خارجه یونان به آنکارا در این چارچوب تفسیر شد.
اما شرایط برای سوریه متفاوت بود. دولت این کشور در سایه تحریم و بحران‌های پساجنگ به اندازه ترکیه به کمک‌های خارجی دسترسی نداشت و مهم‌تر آنکه بخش مهمی از منطقه زلزله‌زده در تسلط معارضان دولت قرار دارد. با این حال عادی‌سازی روابط در جریان دیپلماسی زلزله در سوریه رقم خورد. ابتدا فرود هواپیماهای حامل کمک‌های امدادی که بسیاری برای نخستین بار با گذشت ۱۲ سال از بحران سوریه به فرودگاه‌های دمشق و حلب بازمی‌گشتند، سپس تماس‌های تلفنی و در آخر دیدارهای سیاسی، مراحلی بود که بعضی دولت‌های عربی به منظور از سرگیری روابط با دمشق در 2 ماه اخیر طی کرده‌اند.
سفر بشار اسد به عمان، حضور وزیر خارجه اردن در دمشق و سفر متقابل وزرای خارجه سوریه و مصر به پایتخت‌های یکدیگر از جمله تحولاتی بود که تحت عنوان گام جدید جهان عرب برای بازگشت سوریه با دولت بشار اسد به جمع اعراب تحلیل شد.
اما در خلال اخبار عادی‌سازی 2 پرونده مهم و پیچیده صلح با دمشق وجود دارد که با به سرانجام رسیدن آنها می‌توان به طور قطع از گام نهایی در خروج سوریه از انزوای منطقه‌ای صحبت کرد؛ یعنی صلح در شرق مدیترانه با حضور ترکیه و عربستان. آنکارا بدان جهت اهمیت عادی‌سازی روابط با سوریه را افزایش می‌دهد که بخش اعظم مناطق خارج از کنترل دمشق تحت نفوذ ترکیه قرار دارد و تا این مناطق به پاکسازی نهایی نرسد نمی‌توان بحران عدم یکپارچگی خاک سوریه را سامان داد. ریاض هر چند در وضعیت میدانی سوریه حرفی برای گفتن ندارد اما سبد اعتباری این کشور در اتحادیه عرب به گونه‌ای است که بدون عادی‌سازی روابط ریاض- دمشق بعید است تلاش‌ها به منظور خروج کامل دولت اسد از انزوا در جهان عرب به نتیجه دلخواه برسد اما برای هر کدام از این 2 کشور تردیدها و امیدهایی در مسیر بازگشت به دمشق وجود دارد.
۱- ترکیه
مهم‌ترین عاملی که در زمان کنونی روند صلح میان آنکارا و دمشق را تحت تاثیر قرار می‌دهد، نزدیک بودن انتخابات ریاست‌جمهوری ترکیه است. این امر باعث می‌شود دولت سوریه در میزان حسن‌نیت اردوغان در حل و فصل پرونده سوریه دچار تردید شود که آیا یک برداشت انتخاباتی گذرا خواهد بود یا اراده‌ای در آنکارا شکل گرفته که به اشغال نظامی مناطق شمال سوریه پایان دهد و در انتقال آوارگان سوری همکاری لازم را به عمل آورد. از طرف دیگر در دولت اردوغان این تردید وجود دارد که هر گونه پیشرفت در پرونده آشتی با دولت بشار اسد چگونه بر سبد رأی اردوغان تاثیر خواهد گذاشت. آیا آنها خواهند توانست شهروندان ترکیه را قانع کنند چشم‌انداز مطلوبی در انتظار روابط 2 کشور است یا ائتلاف مخالفان اردوغان بر عادی‌سازی به مثابه شکست برای اردوغان بعد از ۱۲ سال ماجراجویی در خاک سوریه تاکید خواهد کرد و باعث خواهد شد بر وضعیت نه چندان مناسب رئیس‌جمهور ترکیه در انتخابات پیش رو دامن بزند.
لذا تردیدهایی که برای هر کدام از طرفین وجود دارد، در کنار گره‌های پیچیده عادی‌سازی روابط که متغیر مهم گروه‌های معارض تحت حمایت ترکیه را در بر می‌گیرد، باعث می‌شود پلتفرم چهارگانه‌ای که با حضور ایران و روسیه تشکیل شده به کندی مسیر احیای روابط را طی کند. هفته گذشته نشست فنی معاونان وزرای خارجه 4 کشور برگزار شد اما نشست وزرا که قرار بود دوشنبه هفته جاری برگزار شود لغو و به اوایل ماه آینده میلادی موکول شد. پیش از این یک بار زمان نشست فنی هم با جابه‌جایی همراه شد که نشان از آن دارد سوریه در گرفتن ضمانت اجرایی از طرف ترک مصمم است و آنکارا در انجام مقدمات احیای روابط مردد.
بازگشت به دمشق برای دولت اردوغان به معنی از دست دادن کارت نفوذ میان گروه‌های مخالف دولت اسد خواهد بود. این گروه‌ها اعم از سیاسی و نظامی مدت‌هاست با انتشار اخبار عادی‌سازی، فشار و نافرمانی علیه آنکارا را آغاز کرده‌اند؛ هر چند بعید است با وضعیت کنونی سوریه موفق شوند حامی جدیدی جایگزین ترکیه کنند. روز گذشته سالم مسلط، رهبر ائتلاف معارض سوری، با سفرای آمریکا و ترکیه در قطر دیدار داشته و با ابراز نگرانی از تحولات جاری سوریه، خواستار حمایت دولت‌های مذکور از مخالفان شده است. رهایی کامل و قطع ارتباط با معارضه سوری امری دشوار برای دولت اردوغان است؛ به غیر از سرمایه‌گذاری چندین ساله بر روی این گروه‌ها، آنکارا نگران تبدیل شدن آنها به تهدید در مرزهای جنوبی خود با سوریه است و این نکته را در نشست‌های امنیتی با طرف سوری بیان می‌کند. وضعیت معارضه سوری و حضور گروه‌های تروریستی در ادلب به گره کور پرونده ترکیه و سوریه تبدیل شده که بسیار بعید است تمام ابعاد آن صرفا با مذاکره سیاسی مرتفع شود.
۲- عربستان
از کشورهای حاشیه خلیج‌فارس تاکنون عمان، بحرین و امارات به طور رسمی روابط خود با سوریه را به وضعیت عادی بازگردانده‌اند. در این میان قطر همچنان به طور قاطع مخالف آشتی با دولت اسد است و ترجیح می‌دهد روابط خود با معارضان را حفظ کند. ممکن است نهایی شدن صلح آنکارا - دمشق یا تغییر دولت در ترکیه، مواضع دوحه را نسبت به دولت اسد نرم کند اما فعلا نشانه‌ای از آن وجود ندارد. قطر و کویت بازگشت سوریه به اتحادیه عرب را به اجماع اتحادیه مشروط می‌کنند. اکنون عربستان و رایزنی‌های سران این کشور به منظور ایجاد ارتباط با دمشق باعث شده تا نام این کشور بر قطعه جدید دومینوی عادی‌سازی روابط شیوخ خلیج‌فارس با بشار اسد ثبت شود. نشانه‌های پیشرفت طرفین در رایزنی‌های احیای روابط با ارسال هواپیمای امدادرسان سعودی به فرودگاه حلب و سفر ماهر اسد برادر رئیس‌جمهور سوریه به عربستان آشکار شد. بعد از توافق پکن میان تهران و ریاض به نظر می‌رسد در کنار پرونده یمن، موضوع سوریه به دغدغه جدی سران سعودی تبدیل شده به‌طوری که اخبار متعددی منتشر می‌شود که بشار اسد با چراغ سبز عربستان به نشست آتی سران اتحادیه عرب دعوت خواهد شد. «رویترز» در گزارشی احتمال می‌دهد پیش از نشست 19 مه در ریاض، فیصل بن فرحان، وزیر خارجه سعودی، سفری به دمشق مبنی بر دعوت رسمی از بشار اسد برای حضور در نشست اتحادیه عرب داشته باشد.
هر چند مسیر عادی‌سازی روابط با دمشق برای ریاض هموارتر از آنکارا به نظر می‌رسد اما بدون موانع خارجی هم نیست. رسانه «خلیج‌آنلاین» تحلیلی در این رابطه منتشر کرده با این نظر که در سطح عربی هیچ مخالفتی با احیای روابط با دولت اسد وجود ندارد اما در عمل تا زمانی که تحریم‌های بین‌المللی علیه دمشق برقرار باشد مشکل در ایجاد روابط وجود خواهد داشت. اوایل هفته جاری خبری منتشر شد مبنی بر سفر بی‌سر و صدای ویلیام برنز، رئیس سازمان جاسوسی (سیا) آمریکا به ریاض، که مهم‌ترین نکته آن انتقال ابراز نگرانی واشنگتن به دربار سعودی بود. آمریکا از سرعت پیشرفت اقدامات سعودی مبنی بر احیای روابط با تهران و دمشق «نادیده گرفتن» کاخ سفید را برداشت کرده و درباره آن به سران عربستان هشدار داده است. استقبال عربستان از افزایش و تعمیق همکاری با چین، قطعا دستگاه دیپلماسی این کشور را متوجه تحول در معادلات امنیتی و اقتصادی غرب آسیا کرده و ضمن اهمیتی که همچنان برای سطح روابط خود با آمریکا قائلند اما بعید است هشدار کاخ سفید باعث عقب‌نشینی عربستان از پرونده سوریه شود.
سمیرا کریمشاهی
