لزوم دوری جستن از اعتماد به سازمان‌های خارجی در انتشار داده‌های آماری

 پس از انتشار آخرین گزارش دفتر جمعیت سازمان ملل در موضوع نرخ باروری در کشورهای مختلف، شبکه کانون‌های تفکر ایران (ایتان) ضمن نامه‌ای به رئیس سازمان برنامه و بودجه کشور، به بررسی آماری گزارش فوق پرداخت است.

در بخشی از نامه ایتان به محمدباقر نوبخت ضمن اشاره به تعریف و روش‌های متعدد برای محاسبه نرخ باروری ، به تفاوت‌های فاحش در دو گزارش اخیر دفتر جمعیت سازمان ملل متحد اشاره شده است. در این نامه عنوان شده در حالی این دفتر در گزارش سال ۲۰۱۷ نرخ باروری ایران در بازه ۲۰۱۵-۲۰۱۰ و ۲۰۲۰-۲۰۱۵ را ۱.۷ و ۱.۸۷ فرزند به ازای هر زن اعلام کرده که در گزارش سال ۲۰۱۹ خود این نرخ‌ها را به ۱.۹۱ و ۲.۱۵ تغییر داده است. این ارقام حتی با گزارش سازمان جهانی دیگر همچون بانک جهانی که نرخ باروری ایران در سال ۲۰۱۷ و ۲۰۲۰ را ۱.۶۴ و ۱.۵۴ فرزند اعلام کرده است، تفاوت فاحشی دارد.

این شبکه با ارائه آمارهایی درباره نتایج روش‌های متعدد محاسبه باروری به بررسی چرایی تغییر محسوس نرخ باروری ایران در برخی گزارش‌ها پرداخته و اعلام کرده «تغییرات زمان باروری»(Tempo) یکی از مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار در محاسبه‌ نرخ باروری کل است. به این معنا که در صورت تعویق فرزندآوری، نرخ باروری محاسبه‌شده کمتر از نرخ واقعی و در صورت تعجیل در فرزندآوری نرخ باروری محاسبه‌شده بیشتر از نرخ واقعی محاسبه می‌شود؛ کاهش میانگین سن اولین فرزندآوری در دو سال اخیر سبب شده تا نرخ باروری محاسبه‌شده بیشتر از نرخ واقعی (تعدیل‌شده) باشد.

شبکه کانون‌های تفکر ایران در پایان تأکید کرده است که در هر وضعیتی از محاسبه نرخ باروری بر مبنای داده‌های ثبتی رویدادهای حیاتی و همچنین داده‌های سرشماری (با تعدیل و بی‌تعدیل)، نرخ باروری به میزانی که از سوی سازمان ملل اعلام شده قابل افزایش نیست و دفتر جمعیت این سازمان، گویا اعدادی دلخواه و اتفاقی را به عنوان نرخ باروری در ایران اعلام کرده است.

متن کامل نامه به این شرح است:

جناب آقای دکتر نوبخت

رئیس محترم سازمان برنامه و بودجه کشور

با سلام و احترام؛

به استحضار می‌رساند دفتر جمعیت سازمان ملل متحد در گزارش سال ۲۰۱۹ خود نرخ باروری ایران در سال‌های ۲۰۱۵-۲۰۲۰ را ۲.۱۵ فرزند به ازای هر زن اعلام کرده است. این نرخ تفاوت محسوسی با گزارش منتشرشده از سوی مرکز آمار ایران، سازمان ثبت‌احوال کشور و حتی گزارش بانک جهانی دارد. توجه به چند نکته در بررسی این گزارش اهمیت دارد:

۱- «میزان باروری کل»(TFR)، به معنای میانگین فرزندان به دنیا آورده زنان در طول زندگی است. این شاخص نشان می‌دهد الگوی فرزندآوری زنان به چه مقدار است. به معنای دقیق‌تر اگر نسل فرضی از زنان الگوی باروری یک سال معین را در طول عمر خود تجربه کند، میانگین تعداد فرزندانی که این نسل فرضی از زنان در طول دوره باروری خود به دنیا آورده‌اند میزان باروری کل است. با توجه به اینکه در هر زایمان احتمال دخترزایی در زنان در حدود ۰.۴۸ است. لذا برای جایگزینی یک دختر به ازای هر مادر (حفظ جمعیت) نرخ فرزندآوری زنان باید حداقل ۲.۱ باشد. تا یک زوج در نسل بعدی جایگزین زوج فعلی شود.

۲- این دفتر در گزارشی که در سال ۲۰۱۷ منتشر کرد نرخ باروری ایران در بازه ۲۰۱۰-۲۰۱۵ را ۱.۷ فرزند به ازای هر زن اعلام کرد و سپس بر اساس پیش‌بینی «فرض حد بالای رشد جمعیت»، نرخ باروری دوره ۲۰۱۵-۲۰۲۰ ایران را ۱.۸۷ فرزند تخمین زد. درحالی‌که در گزارش جدید نرخ باروری دوره‌های پیشین (سال ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۵) تغییر کرده و این شاخص برای ایران در بازه ۲۰۱۰-۲۰۱۵ برابر با ۱.۹۱ (۰.۲۱ فرزند بیشتر) اعلام شده است. نرخ باروری دوره‌ی ۲۰۱۵-۲۰۲۰ اعلامی نیز بسیار بیشتر از پیش‌بینی همین دفتر در سال ۲۰۱۷ است (جدول ۱).

جدول ۱: تفاوت نرخ‌های باروری اعلام‌شده برای ایران در دو گزارش اخیر دفتر جمعیت سازمان ملل متحد

 از طرفی گزارش بانک جهانی که در مورد نرخ باروری کشور منتشرشده، نرخ باروری ایران در سال ۲۰۱۷ را ۱.۶۴ فرزند اعلام کرده و پیش‌بینی این گزارش برای باروری ایران در سال ۲۰۲۰ برابر با ۱.۵۴ بوده است.

نمودار ۱: نرخ‌های باروری مختلف اعلام‌شده از سوی نهادهای مختلف

این تغییر محسوس در اعلام یک نرخ باروری در دو زمان مختلف در حالی است که در گزارش هیچ توضیحی برای آن ارائه نشده. نکته مهم‌تر آنکه نرخ باروری اعلام‌شده برای یک دوره پنج‌ساله است؛ میانگین نرخ‌های باروری این پنج سال با سناریوی فرض رشد بالای جمعیت نیز ۲.۲ نخواهد شد.

۳- در محاسبه‌ی نرخ باروری روش‌های مختلفی وجود دارد که به دو دسته‌ی مستقیم و غیرمستقیم تقسیم می‌شوند. محاسبه‌ی نرخ باروری ایران با هر روش، مقدار متفاوتی را نشان می‌دهد؛ این موضوع ناشی از موانعی همچون «تحت پوشش قرار نگرفتن تمام جمعیت در سرشماری‌ها»، «ضعف نظام ثبتی همچون آمار مهاجرت به خارج از کشور» و «خطاهای پیش‌بینی استاندارد» است.

در هرکدام از روش‌های محاسباتی اعدای نظیر ۱.۷، ۱.۹، ۲.۰۱ و ۲.۰۸ فرزند به ازای هر زن به دست می‌آید، لذا اتکای صرف به یک روش آماری که حاصل آن نرخ باروری ۲.۱۵ است، برداشتی علمی محسوب نشده و نباید ملاک سیاست‌گذاران قرار گیرد.

۴- یکی از نکاتی که در این زمینه باید به آن اشاره کرد، تأثیر محسوس «تغییرات زمان باروری»(Tempo) بر نرخ باروری کل است. به این معنا که در صورت تعویق فرزندآوری، نرخ باروری محاسبه‌شده کمتر از نرخ واقعی و در صورت تعجیل در فرزندآوری نرخ باروری محاسبه‌شده بیشتر از نرخ واقعی محاسبه می‌شود. با توجه به اینکه جوانان متولد دهه ۶۰ که بیشترین سهم جمعیتی کشور را تشکیل می‌دهند در حال پایان دوره ازدواج و باروری خود هستند، در سال‌های گذشته فاصله‌گذاری در فرزندآوری خود را کاهش داده و به‌نوعی تعجیل در فرزندآوری رخ داده است. این موضوع سبب شده تا نرخ باروری محاسبه‌شده بیشتر از نرخ واقعی (تعدیل‌شده) باشد (جدول ۲).

جدول ۲: شمار و مقدار تغییر موالید و جمعیت زنان در گروه‌های سنی مختلف در سال‌های ۱۳۹۰-۱۳۹۵

همان‌طور که در جدول ۲ نشان داده شده، در انتقال گروه‌های سنی دهه ۶۰ به دوره سنی ۳۰ تا ۴۰ ساله، حدود ۲۰ درصد رشد به وقوع پیوسته؛ اما باروری در این گروه‌های سنی ۵۶ درصد افزایش داشته است. این پدیده در تتمه نسل دهه ۵۰ در آخرین سال‌های سن باروری نیز مشهود است. سوی دیگر این اتفاق کاهش فاصله‌ی فرزندآوری پس از ازدواج است؛ فاصله‌گذاری در فرزندآوری که در سال‌های گذشته روندی افزایشی داشته و میانگین این شاخص در سال ۱۳۹۵ به حدود ۵ سال رسیده بود، در دو سال اخیر رو به کاهش نهاده و در سال ۱۳۹۷ به ۳.۷ سال پس از ازدواج رسیده است که نشان از کاهش میانگین سن بارداری در اولین فرزند می‌دهد؛ بنابراین در محاسبه نرخ باروری بدون در نظر گرفتن بایسته‌های تعدیل آماری این نرخ، رقم آن بیش از مقدار واقعی محاسبه می‌شود.

۵- نکته پایانی و قابل تأمل آنجاست که در هر وضعیتی از محاسبه نرخ باروری بر مبنای داده‌های ثبتی رویدادهای حیاتی و همچنین داده‌های سرشماری (با تعدیل و بی‌تعدیل)، نرخ باروری به میزانی که از سوی سازمان ملل اعلام شده قابل افزایش نیست و دفتر جمعیت این سازمان، گویا اعدادی دلخواه و اتفاقی را به عنوان نرخ باروری در ایران اعلام کرده است.