سامانه های هوشمند حمل و نقل که در دنیا مورد استفاده قرار می‌گیرد غالباً در رده بندی زیر قرار می‌گیرند:
■ سامانه پیشرفته مدیریت ترافیک
سامانه پیشرفته مدیریت ترافیک به منظور بهره گیری موثر از ظرفیت شبکه معابر شهری مورد استفاده قرار می‌گیرد و به کلیه عملیات شبکه معابر مربوط می‌شود. موارد قابل توجه این سامانه، جابجایی افراد، کالا و خودرو در شبکه حمل و نقل با کاهش زمان سفر، تأخیر، مصرف سوخت و هزینه های دیگر بوده و شامل پایش خودکار و فعالیت‌های کنترلی در کنار فرآیند تصمیم سازی است. خدمات این سامانه ها، تصادفات و دیگر اختلالات شبکه حمل و نقل را پوشش داده و همچنین مدیریت تقاضای سفر، که ضامن روانی تردد در شبکه می‌باشد، را در بر می‌گیرد.
■ سامانه پیشرفته اطلاع رسانی به مسافران
سامانه پیشرفته اطلاع‌رسانی به مسافران بمنظور ارائه اطلاعات دقیق از اوضاع ترافیکی و پوشش اطلاعات سفرهای زمینی، تجاری و خصوصی طراحی شده است تا مسافران و مدیران ناوگان بتوانند زمان، مسیر و شیوه سفر را بر اساس آن هماهنگ نمایند. همچنین این سامانه امکان انجام بهتر حمل و نقل ترکیبی را در سفرها فراهم می‌سازد و خدمات اطلاع‌رسانی در خصوص پارکینگ‌ها را بهبود می‌دهد. انواع شناخته شده فناوری‌های سامانه پیشرفته اطلاع رسانی مسافران شامل رادیوی مشاور مسیر، تابلوهای پیام متغیر، تلفن‌های همراه و کامپیوترهای جیبی و نقشه‌های دیجیتال و اینترنتی است. این فناوری‌ها، اطلاعات ثابت یا متغیر مربوط به حمل‌و‌نقل را به کاربران شبکه، قبل و حین سفر ارائه می‌دهند.
■ سامانه پیشرفته کنترل وسیله‌نقلیه
سامانه پیشرفته کنترل وسیله‌نقلیه، قادر به کمک یا اصلاح رانندگی و تحت تأثیر قرار دادن اقدامات رانندگی می‌باشد و همچنین فن‌آوری‌های هوشمند درون وسیله‌نقلیه را تحت پوشش قرار می‌دهد. این فناوری‌ها شامل کنترل اصطکاک، ترمز ضد قفل، فناوری گشت انطباقی و فناوری تطبیق هوشمند سرعت می‌باشد. ویژگی مهم این سامانه قابلیت بهره برداری در مرحله‌ای آن است. یعنی در مرحله اول ابتدا به کاربر هشدار داده و در مرحله بعد مداخله در کنترل وسیله‌نقلیه انجام می‌گیرد. خدماتی مانند افزایش ایمنی وسیله‌نقلیه در هنگام حرکت در شرایط جوی و محیطی نامناسب و عکس العمل مناسب راننده در هنگام عبور دوچرخه‌سواران و عابران پیاده از عرض معابر، در این گروه قرار می‌گیرد.
■ سامانه بهره‌برداری از وسایل نقلیه تجاری
یکی از موانع موجود در تردد وسایل نقلیه تجاری، اتلاف زمان در طی دریافت مجوز عبور (پرداخت عوارض) و کنترل وزن بمنظور عدم واردکردن خسارت به روسازی و کاهش بروز تصادفات است. این سامانه با استفاده از فناوری‌های تعیین وزن در حال حرکت، با چسباندن برچسب‌های ردیاب الکترونیکی، به طور خودکار وسایل‌نقلیه را جهت کنترل بار بازرسی می‌نماید. همچنین فناوری های تعیین خودکار، مکان خودرو بمنظور زمان‌بندی مناسب و بهینه توزیع کالا و خدمات به مدیریت پیشرفته ناوگان کمک به‌سزایی می‌کند.
■ سامانه پیشرفته حمل و نقل همگانی
با گسترش حمل و نقل همگانی و تشویق مردم به استفاده از آن، می‌توان از تراکم ترافیک و آلودگی هوا کاست. با بکارگیری سامانه های پیشرفته حمل و نقل همگانی که شامل اطلاع‌رسانی به هنگام، پرداخت الکترونیکی، راهنمایی در برنامه ریزی سفر و … می‌باشد، می‌توان مدیریت بهتری بر سامانه حمل و نقل همگانی اعمال نمود. با فراهم آوردن اطلاعات مورد نیاز مسافر به صورت دقیق و به هنگام با توجه به فناوری تعیین موقعیت خودکار وسیله نقلیه، می‌توان اطلاعات جامع و لحظه به لحظه را به کاربران در قالب‌های گوناگون ارائه کرد.
■ سامانه پرداخت الکترونیکی
این سامانه قادر به خدمات‌دهی هوشمند در پرداخت کرایه و دریافت خودکار عوارض می‌باشد. به این صورت که در یک سو برای متولیان حمل و نقل همگانی، فروش انعطاف پذیر با قیمت های متغیر بلیط و هزینه های کمتر اداری – مدیریتی و بازاریابی بهتر و از سوی دیگر برای کاربران صرفه جویی در زمان، ایجاد اعتماد به سامانه حمل و نقل، پرداخت عادلانه، رضایت خاطر و امنیت را به دنبال خواهد داشت.
در این سامانه رانندگان می‌توانند بدون توقف در باجه های مخصوص، عوارض و دیگر هزینه های مربوط به معبر را به طور خودکار بپردازند. همچنین فروش بلیط غیرتماسی، ترکیبی از دو فناوری کارت هوشمند و انتقال فرکانس رادیویی موج کوتاه، نتیجه بهتری نسبت به تفکیک هر کدام از این فناوری‌ها در برداشته است. این گروه از خدمات، شامل فعالیتهایی است که اجازه دریافت کرایه و عوارض را بدون نیاز به توقف و به صورت غیرنقدی فراهم می‌آورد.
■ سامانه خدمات رسانی اضطراری
یکی از مهمترین پارامترهای ارائه خدمات حمل‌و‌نقلی در سامانه های مختلف، تسریع در امر تشخیص، کنترل، مدیریت و عملکرد صحیح در مقابله با هرگونه اختلال در روند حرکتی کاربران است. با توجه به آمار و گزارش‌های منتشر شده و بررسی های انجام گرفته، در صورت لحاظ کردن پارامتر سرعت در امر خدمت‌رسانی و ارائه تسهیلات اضطراری، هزینه های مالی و جانی ناشی از خسارات و سوانح کاهش خواهد یافت.
سامانه مدیریت موارد اضطراری باید نسبت به حوادث یا وضعیت استثنایی معابر، واکنش مناسبی نشان دهد. خدمات مختلف شامل تشخیص خودکار، راهنمای پویای مسیر، ارائه اولویت برای خدمات‌رسانی وسایل نقلیه اضطراری و از بین بردن اثرات ناشی از سوانح و پاک‌سازی، ارائه اطلاعات برای مسافران و انجام عملیات نجات می‌شود. به صورت کلی می‌توان گفت استفاده از سامانه‌های هوشمند حمل‌و‌نقل سبب افزایش امنیت کاربران و کارمندان حمل‌و‌نقل همگانی و خصوصی می‌گردد و احساس رضایت‌مندی را در سطح عموم جامعه افزایش می‌دهد.
■ سامانه نظارت بر شرایط محیطی و آب‌و‌هوا
شرایط محیطی و آب‌و‌هوایی تأثیر مستقیم بر روی شبکه حمل‌و‌نقل دارند. طبق بررسی های انجام شده، رفتار رانندگان در شرایط نامساعد جوی، نامناسب بوده و به همین منظور بسیار مورد توجه مدیران و مسئولان اجرایی سازمان های حمل و نقل می‌باشد. در صورت آگاهی رانندگان از وضعیت‌های مختلف معابر و حوادث قابل پیش‌بینی، آنها می‌توانند رفتار خود را در آن شرایط تنظیم نمایند. این سامانه شامل فعالیتهایی می‌شود که شرایط محیطی و آب‌و‌هوا که بر شبکه حمل‌و‌نقل و کاربران آن تأثیرگذار هستند را نظارت و مراقبت کند.
■ سامانه امنیت شخصی مرتبط با حمل‌و‌نقل
دوچرخه‌سواران و عابران پیاده در عبور از معابر آسیب‌پذیر هستند، لذا سامانه های هوشمند می‌توانند تردد افراد سالمند، کودکان و معلولین را ایمن‌تر نمایند. آنها می‌توانند با استفاده از یک وسیله نقلیه کوچک ارتباطی قابل حمل، حضور خود را در معابر و تقاطع‌ها به رانندگان اعلام کنند. بر این اساس این سامانه، امنیت عابرانی را که از شبکه معابر استفاده می‌کنند، تأمین می‌نماید.
■ سامانه مدیریت واکنش نسبت به سانحه و ایجاد هماهنگی
بی تردید تشخیص و واکنش به سوانح رانندگی از مهمترین مقوله‌های مدیریت کلان ترافیک می‌باشد. خدمات این سامانه شامل تعامل‌های بین سازمانی در عکس‌العمل آنها نسبت به سوانح طبیعی، ناآرامی‌های شهری یا تروریسم است.
■ سامانه امنیت ملی
امنیت به عنوان یک قاعده کلی برای متولیان و تأمین کنندگان خدمات حمل‌و‌نقل به منظور استفاده کاربران، از اولویت بالایی برخوردار است. سامانه های هوشمند حمل‌و‌نقل وضعیت امنی را بوجود می‌آورند که بر جمع‌آوری و به اشتراک‌گذاری اطلاعات به هنگام، در تشخیص و واکنش نسبت به موارد اضطراری در سطح ملی تکیه خواهد داشت.
اصل «ابتدا امنیت» به عنوان یک قاعده پذیرفته شده برای تأمین‌کنندگان خدمات حمل‌و‌نقلی، اداره کنندگان و کاربران محسوب می‌شود. به همین منظور متولیان حمل و نقل، کنترل‌های امنیتی با فناوری بالا را معرفی نموده‌اند که در آنها از فناوری‌های ردیابی و اعمال قانون جهت جلوگیری از عملیات تروریستی و دیگر جنایت‌ها استفاده می‌شود. این گروه از خدمات، شامل فعالیتهایی است که خطر فیزیکی و عملی علیه مردم بر اثر سوانح را کاهش داده و از آنها محافظت می‌کند.
مریم نخعی پور کارشناس ارشد مهندسی عمران و برنامه ریزی حمل و نقل
