درحالی‌که در شهریور ماه، تعداد چک‌های مبادله شده حدود ۷/ ۹ میلیون فقره بود، در آذرماه با ۴۰ درصد عقبگرد، به حدود ۷/ ۵ میلیون فقره رسید.
این عقبگرد شدید، تا حدودی در دی‌ماه جبران شد و میزان چک‌های مبادله‌ای به حدود ۲/ ۷ میلیون فقره رسید. بازیابی نقش چک در بازار، می‌تواند با ثبات ایجاد شده در دی‌ماه نیز مرتبط و نشانی از افزایش تعداد معاملات خرد و کلان در سطح اقتصاد، با بازگشت نسبی ثبات باشد. البته آمار بانک مرکزی نشان می‌دهد نسبت چک‌های برگشتی، با افزایش حدودی همراه شده است، اما همچنان در قیاس با میانگین بلندمدت، در وضعیت مطلوبی به‌سر می‌برد. چک یکی از ابزارهای مهم نظام پرداخت کشور است. این ابزار مبادله، نقش قابل‌توجهی در تسویه مبادلات خرد و کلان جامعه تاکنون داشته است. در دو دهه اخیر، با توسعه سامانه‌ها و تجهیزات پرداخت الکترونیکی، تراکنش‌های پردازش شده از طریق این ابزارها و سامانه‌ها رشد متناسبی داشته است. با وجود این، همچنان چک از اهمیت بالایی در نظام پرداخت کشور برخوردار است. به‌خصوص که آمار دادوستد چک، سیگنالی از جایگاه اعتباری آن در سطح اقتصاد کلان می‌دهد. بانک مرکزی، به‌طور ماهانه آمار چک‌های مبادله‌ای را از فروردین ۱۳۹۶، در تارنمای خود قرار می‌دهد. گزارش بانک مرکزی مربوط به چک‌های بین بانکی است و چک‌های درون بانکی را شامل نمی‌شود.
آمار دی‌ماه
در اولین ماه زمستان، در کل کشور بالغ بر ۲/ ۷ میلیون فقره چک به ارزشی در حدود ۶/ ۷۴ هزار میلیارد تومان مبادله شد. این تعداد چک نسبت به ماه قبل از آن، ۵/ ۲۵ درصد افزایش یافته است. اما از نظر مبلغی، میزان افزایش همپای تعداد نبوده است. یعنی مبالغ چک‌ها در دی‌ماه نسبت به آذرماه با افت مواجه شد. اتفاق ویژه‌ای که در دی‌ماه افتاد، رشد قابل توجهی است که در تعداد چک‌ها رخ داده است. در آذرماه، افت کم‌سابقه‌ای در تعداد چک‌های مبادله‌ای رخ داده بود اما این تبدیل به یک نوار دنباله‌دار نشد. میانگین هر چک مبادله‌ای نیز در دی‌ماه، به ۱۰ میلیون و ۳۳۵ هزار تومان رسید؛ درحالی‌که این عدد در آذرماه بیش از ۱۱ میلیون تومان بود. می‌توان این‌طور تعبیر کرد که در آذرماه، چک‌های با مبالغ کم در صحنه مبادلات کمرنگ شده بود و نقش اول به چک‌های با مبالغ کلان‌تر رسیده بود. اما در دی‌ماه، بار دیگر چک‌های با مبالغ خرد افزایش یافتند و به همین دلیل هم میانگین ارزش هر چک مبادله‌شده، با افت مواجه شد. یک نکته جالب توجه در آمارهای اخیر چک، این است که میانگین ارزش چک‌های برگشتی با افت محسوسی مواجه نشده است. درحالی‌که میانگین هر چک وصولی با افت ۵/ ۷ درصدی در دی‌ماه مواجه شد، اما میانگین ارزشی هر چک برگشتی، تنها ۲/ ۰ درصد کاهش داشت. این یعنی، با وجود ورود ارقام کلان‌تر به بازار دادوستد چک، از میانگین ارزشی چک‌های برگشتی کاسته نشد. با توجه به اینکه میانگین ارزشی هر چک برگشتی، حدود یک میلیون و ۵۰۰ هزار تومان از میانگین ارزشی هر چک وصولی بیشتر بوده، می‌توان نتیجه گرفت که عمل به تعهدات کلان‌تر در فضای فعلی اقتصاد با مشکل مواجه شده است، البته این فرضیه تنها نسبت به ماه‌های آذر و آبان صادق است؛ چراکه پیش از آن در مهر ماه، فاصله ارزشی چک‌های برگشتی از چک‌های وصولی، تا نزدیک ۲ میلیون و ۶۰۰ هزار تومان نیز افزایش یافته بود.
تشدید نسبی چک‌های برگشتی
شاخصی که می‌تواند نشان دهد وضعیت بازار در انجام تعهدات، چه روندی را طی می‌کند، نسبت چک‌های برگشتی است. در این مورد، دو نسبت تعدادی و مبلغی محاسبه می‌شود. نسبت تعداد چک‌های برگشت‌خورده به چک‌های مبادله‌ای، معرف «نسبت تعدادی» و نسبت مبلغ چک‌های برگشت خورده به چک‌های مبادله‌ای، معرف «نسبت مبلغی» است. با توجه به اینکه میانگین ارزش هر چک برگشتی در سطح ثابتی باقی مانده و در مقابل تعداد چک‌ها افزایش یافته، از این رو نسبت مبلغی چک‌های برگشتی رشد نسبتا قابل ملاحظه‌ای را ثبت کرده و به ۹/ ۱۱ درصد رسیده است. اما به‌طور کلی، همچنان نسبت به میانگین بلندمدت، نسبت چک‌های برگشتی عدد پایینی است. در واقع این نسبت، پس از آذرماه که نسبت مبلغی به ۷/ ۱۰ درصد افول کرده بود، کمترین عدد در بین ماه‌های سال‌جاری محسوب می‌شود. نسبت تعدادی نیز رویه مشابهی را ثبت کرده و به ۶/ ۱۰ درصد رسیده است. این در حالی است که در دی‌ماه سال قبل، نسبت تعدادی چک‌های برگشتی معادل ۸/ ۱۴ درصد و نسبت مبلغی ۳/ ۱۹ درصد بوده است. از این رو، نسبت به این اعداد، در حال حاضر وضعیت چک‌های برگشتی مطلوب به حساب می‌آید. بانک مرکزی در کنار محاسبه نسبت چک‌های برگشتی، شاخصی از این متغیر نیز ارائه می‌دهد که می‌تواند برای مقایسه زمانی مفید باشد. این شاخص نیز تایید می‌کند که وضعیت چک‌های برگشتی در وضعیت قابل‌قبولی به سر می‌برد. پایین‌ترین رقم شاخص چک‌های برگشتی از نظر مبلغ، عدد ۴/ ۶۰ واحد است که مربوط به آذرماه سال‌جاری است. بدترین وضعیت سال‌جاری نیز مربوط به شهریور ماه با عدد ۶/ ۱۳۷ واحد است. اما در دی‌ماه، عدد شاخص ۲/ ۷۸ واحد را نشان می‌دهد که ثابت می‌کند، همچنان نسبت چک‌های برگشتی به وضعیت قرمز بازنگشته است.
وضعیت چک‌های برگشتی در استان‌ها
در دی‌ماه در کل کشور، ۱/ ۸۸ درصد مبلغ چک‌ها وصول شده و مابقی با برگشت مواجه شده است. اما این نسبت، در تمامی کشور یکنواخت نبوده است. در ۹ استان کشور، نسبت مبلغی چک‌های برگشتی زیر ۱۰ درصد بوده است. البرز، ایلام، بوشهر، زنجان، سیستان و بلوچستان، کرمانشاه، کهکیلویه و بویراحمد، گلستان و گیلان، جزو استان‌های با کمترین نسبت مبلغی چک برگشتی هستند. بهترین وضعیت، در اختیار استان ایلام به نسبت ۷/ ۵ درصد است، یعنی در این استان از هر یک میلیون تومان چک صادر شده، تنها ۵۷ هزار تومان آن برگشت خورده است. در آن سمت، در ۶ استان نسبت مبلغی چک‌های برگشتی بالاتر از ۱۴ درصد ثبت شده؛ درحالی‌که میانگین کل کشور ۹/ ۱۱ درصد گزارش شده است. استان‌های اصفهان، چهارمحال و بختیاری، سمنان، لرستان، هرمزگان و مناطق آزاد در این گروه قرار دارند. بدترین وضعیت نیز مربوط به استان صنعتی سمنان با نسبت چک برگشتی ۲/ ۱۶ درصد است. نکته‌ای که در آمار استانی وجود دارد، اینکه در برخی استان‌ها با اینکه نسبت تعدادی چک‌های برگشتی رقم بالایی بوده، اما نسبت مبلغی عدد پایینی گزارش شده است. نمونه بارز آن، استان کهکیلویه و بویراحمد است که ۵/ ۱۵ درصد از چک‌های مبادله‌ای در این استان برگشت خورده است. اما این حجم از چک‌های برگشتی، تنها ۲/ ۸درصد از ارزش چک‌ها را تشکیل داده است. در نتیجه در این استان، عمده چک‌های برگشتی در مبالغ خرد رقم خورده است و احتمالا، افرادی به علت مبالغ پایین، دچار مشکل شده‌اند.
