اخیراً بیژن زنگنه وزیر نفت از یکسان بودن تحریم فراروده و نفت خام، سخن گفته است. این در حالیکه است که تجربه صادرات فراورده در تحریم‌های سال 91 و نیز مقایسه آمار صادرات فراورده سال جاری و سال 96 خلاف این ادعا را نشان می‌دهد. به طور کلی متقاضیان گسترده، توزیع شبکه مویرگی و تراکنش‌های مالی کوچک سه دلیل عمده تحریم‌ناپذیری فراورده‌های نفتی است.
خام فروشی یکی از بزرگترین نقاط ضعف صنعت نفت ایران است، صنعتی که بیش از 107 سال قبل در این کشور شکل گرفت و حدود 55 سال از ملی شدن آن می گذرد. فروشندگان نفت خام با خریدارانی مواجه‌اند که این محصول را برای فراورش در واحد های تکمیلی و تبدیل آن به محصولات با ارزش افزوده چند برابر خریداری می‌کنند. این مسئله باعث محرومیت کشورهای فروشنده از سود حاصل و وابستگی به فروارده‌های پایین‌دست نفتی می‌شود.
در سال‌های اخیر همه تلاش‌ها بر صادرات نفت خام و تزریق پول آن در بودجه جاری صرف شده‌است. وابستگی بخش مهمی از بودجه کشور به درآمد حاصل از فروش نفت و از طرفی سهولت تحریم صادرات نفت خام، باعث شده تا آمریکا حساب ویژه‌ای بر این نقطه ضعف باز کند. راهکار بلندمدت و عقلانی در مقابل تحریم فروش نفت خام، پالایش نفت خام در داخل کشور و صادرات فراورده‌های آن است. تجربیات و دلایل مهمی وجود دارد که مشخص‌کننده تحریم‌ناپذیری فراورده در مقایسه با نفت خام است. اما اخیراً بیژن زنگنه وزیر نفت، در گفت و گویی اظهار داشته‌است: « فرآورده و نفت خام با یک شدت تحریم می‌شوند. از نظر تحریم فرقی میان نفت خام و فراورده‌ی نفتی وجود ندارد و حتی الان فشار برای صادرات فرآورده ما حتی بیشتر از صادرات نفت خام است.» در ادامه دلایل مهمی که خلاف این ادعا را نشان می‌دهد، شرح داده می‌شود.
مشتری‌های محدود و مشخص نفت خام در مقابل گستردگی متقاضیان فرآورده‌های نفتی
پالایشگاه‌های متقاضی نفت خام ایران در دنیا حدود 40 پالایشگاه مشخص هستند که در 8 کشور واقع شده‌اند. این کشورها عمدتاً در منطقه جغرافیایی شرق آسیا و اروپای جنوبی واقع شده‌اند. حتی دسته‌بندی از این هم جزئی‌تر می‌شود. این دسته بندی جزئی کار آمریکا در تحریم نفت ایران راحت کرده‌است. تحریم نفت ایران در واقع تحریم خرید نفت است. یعنی مستقیماً هر پالایشگاه یا شرکتی که از ایران نفت بخرد، تحریم خواهد شد.
برخلاف مشتریان کاملا مشخص نفت خام ایران، متقاضیان فرآورده های نفتی بدلیل گستردگی و پراکندگی به راحتی قابل شناسایی و تحریم نیستند. به عبارت دیگر اگر تک محصول نفت خام با پالایش، به بیش از 100 محصول شیمیایی تبدیل شود، مشتریان ایران از 42 مشتری به بیش از چند هزار مشتری در قالب شرکتهای کوچک و بزرگ و مستقر در تمام کشورهای دنیا می‌رسد. در این‌صورت تحریم‌پذیری آن‌ها بسیار سخت‌تر از نفت خام است. یک تجربه مشابه، فروش فراورده نفت کوره در اوج تحریم‌های شدید نفتی سال 90 بود. «محسن قمصری» مشاور مدیرعامل شرکت ملی نفت، با اشاره به نبود مشکل در صادرات فرآورده در آن دوره، بیان کرده‌است: «در آن برهه، هیچ مشکلی در فروش فراورده نفت کوره وجود نداشت و هر مقدار آن که برای بارگیری به روی آب می‌رفت، فروخته می‌شد».
صادرات در محموله‌های بسیار بزرگ در مقابل توزیع شبکه مویرگی
حجم بالای محموله‌های نفت خام (بعضاً 2 تا 3 میلیون بشکه) با کشتی‌های نفتکش حمل می‌شود. این حجم بالا امکان رصد نفت‌کش‌های حامل نفت ایران را به راحتی برای آمریکا به وجود می‌آورد. این امر موجب افزایش ریسک خرید نفت از ایران می‌گردد.
ایران دارای 16 کشور همسایه با مرز خاکی و آبی است که اغلب آن‌ها وابسته به واردات فراورده‌های نفتی هستند. بنابراین امکان صادرات بخش زیادی از فراورده‌ها از طریق خودروهای سنگین، خط لوله و نهایتاً کشتی به کشورهای همسایه و نیز کشورهای در مسافت‌های نزدیک تجاری وجود دارد. این نحوه از صادرات را می‌توان «توزیع از طریق شبکه مویرگی» نامید که اعمال تحریم‌ها بر آن به مراتب سخت‌تر از تحریم نفت خام است.
تبادلات مالی گسترده در مقابل تراکنش‌های مالی کوچک
در شرایط تحریم، جابه‌جایی پول محموله‌های بزرگ نفتی، با مشکل همراه است، زیرا تراکنش‌های چند میلیون دلاری را بانک‌های بزرگ صورت انجام می‌دهند. به دلیل تحریم‌های بانکی این جابه‌جایی پول با مشکلاتی همراه می‌شود. در مقابل به علت تنوع محصولات صادراتی فراورده‌های نفتی و افزایش مشتریان تعداد تراکنش‌های مالی با حجم‌های مالی کوچک افزایش پیدا می‌کند و ریسک همکاری مالی با ایران کاهش می‌یابد.
به عنوان مثال در دوره تحریم‌های قبلی، به نقل از «محمدعلی خطیبی» مدیر سابق امور بین‌الملل شرکت ملی نفت، پتروشیمی‌ها چون خصوصی شده‌بودند و فراورده و مشتری‌های متنوعی داشتند؛ کار صادرات آن‌ها را شرکتهای خصوصی انجام می‌دادند. بنابراین آن‌ها خیلی تحریم را حس نکردند و به راحتی پول جابجا می‌کردند. او همچنین به کمک گرفتن از پتروشیمی‌ها برای جابجایی پول اشاره کرده‌است [2].
گواه دیگر سه دلیلی که ذکر شد، گزارش اخیر نائب رئیس اتحادیه صادرکنندگان فراورده‌های نفت، گاز و پتروشیمی «احسان باقریان» است. او در گفت و گو با خبرگذاری صدا و سیما گفت: براساس آمارهای موجود از 22 مارس تا 22 سپتامبر 2018، ایران سه میلیارد و150 میلیون دلار انواع فرآورده های نفتی صادر کرده که این رقم در مدت مشابه سال 2017، دو میلیارد و 500 میلیون دلار بوده است [3]. در واقع با وجود اینکه تحریم‌های یکجانبه آمریکا ضد ایران در این مدت مشکلاتی را در صادرات نفت خام ایجاد کرده‌بود، اما صادرات فراورده‌های نفتی نسبت به دوره قبل تحریم افزایش 650 میلیون دلاری داشته‌است.
اغلب طرح‌های پالایشی دنیا در سال‌های اخیر از ادغام پالایشگاه و پتروشیمی به‌وجود آمده‌اند. این پالایشگاه‌های جدید که پتروپالایشگاه نام دارند علاوه بر حاشیه سود بالاتر نسبت به پالایشگاه‌های رایج، امکان تولید بیش از 100 ماده شیمیایی پرمصرف را دارند. پالایشگاه‌های فعلی کشور به دلیل طراحی قدیمی و غیر بهینه هم زیان‌ده شده‌اند و هم ظرفیت پالایش نفت بیشتر از مقدار فعلی را ندارند. توسعه و ساخت پالایشگاه‌های جدید در ایران، با توجه به این بحث سه مزیت اساسی دارد: تنوع بخشیدن به فراورده‌های حاصل، امکان پالایش مقدار بیشتری از نفت در داخل کشور و حاشیه سود بالاتر نسبت به صادرات نفت خام و پالایشگاه‌های فعلی. بنابراین این رویکرد تا حد بسیار زیادی به بی اثر کردن تحریم‌های نفتی کمک می‌کند.
