یکی از صنایع مهم و استراتژیک کشور که به صورت مستقیم با سلامت مردم سر و کار دارد، لبنیات است. لبنیات می‌تواند جایگزین خیلی ازغذاها باشد. از این رو اگر در سبد خانوارها لبنیات سهم قابل قبولی داشته باشد عملاً از بسیاری بیماری‌ها پیشگیری شده است. ولی روند تولید و مصرف شیر و لبنیات در ایران برعکس تمام کشورها سیر نزولی به خود گرفته است و معلوم نیست کاهش مصرف چه زمان متوقف می‌شود.
مصرف لبنیات با بودجه مردم گره خورده است. وقتی قیمت لبنیات گران می‌شود سرانه مصرف هم نزول پیدا می‌کند. آمار 14 ساله کشور نیز نشان می‌دهد در سال‌هایی که قیمت تغییرکرده از سرانه مصرف شیر بشدت کم شده است. اگر بخواهیم میزان مصرف انواع شیر پاستوریزه در سال 83 را در مناطق شهری بررسی کنیم، می‌بینیم که هر فرد سالانه به‌طور متوسط 30.94 کیلوگرم مصرف داشته که این عدد در پایان سال 96 برای هر نفر به 17.34 کیلوگرم رسیده است. طبق پیش‌بینی فعالان این صنف در سال‌جاری میزان مصرف انواع شیر پاستوریزه در مناطق شهری با کاهش بیشتری (16کیلوگرم) روبه‌رو شود. در حالی که آمار مصرف انواع شیر پاستوریزه کاهشی است وزارت جهاد کشاورزی عنوان کرده است میانگین مصرف سرانه شیر در دنیا برای هر نفر ۱۰۹ کیلوگرم و در ایران (مناطق شهری و روستایی) ۱۱۰ کیلوگرم است. در کشورهای اروپایی این سهم به 350 تا 380کیلوگرم برای هر فرد است. کارشناسان معتقدند اگر در ایران این عدد به 150 کیلوگرم برسد هم راضی کننده است.
فاصله معنادار مصرف شیر در ایران و سایر کشورها
براساس آخرین آمارهای ارائه شده از سوی فائو در سال 2007 میلادی مصرف سرانه شیر در ایران حدود 66 کیلوگرم در سال بوده است. در همان سال به جز افغانستان و عراق که آمار دقیقی از آنها موجود نبوده مصرف شیر در ایران کمتر از همه کشورهای همسایه بوده است. در سال 2007 به‌طور متوسط هر شخص در پاکستان سالانه 160 کیلوگرم، در ترکیه 138 کیلوگرم و در جمهوری آذربایجان 119 کیلوگرم شیر مصرف کرده است. کشور فنلاند در شمال اروپا بیشترین مصرف شیر را در جهان دارد و هر شهروند این کشور به‌طور متوسط سالانه 361 کیلوگرم شیرمصرف کرده است. در بیشتر کشورهای اروپایی و مخصوصا اروپای غربی، مصرف سالانه شیر بیش از 200 کیلوگرم برای هر شخص است.
روند کاهش مصرف ضمن آن‌که به سلامتی کشور صدمه وارد می‌کند در طولانی مدت به ضرر تک تک تولیدکنندگان فعال در این حوزه نیز خواهد بود. طی سالهای اخیر تولیدکنندگانی که صادرات ندارند، کاهش تولید را دنبال کردند و اکنون برخی از آنها مجبور به تعدیل نیرو شدند چرا که تولید دیگر برای آنها صرفه اقتصادی ندارد. این روند یکی از آسیب‌های مهم به صنعت لبنیات است. یکی از دلایلی که باعث شده قیمت لبنیات از سال 90 گران شود، قیمت شیر خام است.
شیرخام گران نیست
چند سالی است که بین تولیدکنندگان محصولات لبنی و دامداری‌ها برای قیمت خرید شیرخام مناقشه‌ای به پا شده است. دامداری‌ها از پایین بودن قیمت‌ها گلایه دارند و در مقابل تولیدکنندگان محصولات لبنی حاضر نیستند قیمت بیشتری بپردازند چرا که معتقدند قیمت فعلی 1440 تومانی هم بالاست. در سال ۱۳۹۳ نرخ خرید تضمینی شیرخام از دامداران ۱۴۴۰تومان برای کارخانه‌های لبنی تصویب شده بود و سازمان تعاون روستایی این محصول پروتئینی را از دامداران به قیمت کیلویی ۱۲۵۰ تومان به صورت حمایتی و توافقی خریداری می‌کرد. درحالیکه تولیدکنندگان شیر و محصولات لبنی،گرانی محصولات خود را به دامداران یعنی تولید کنندگان شیرخام منتسب می‌کنند، اتحادیه دامداران معتقد است: کارخانجات حدود ۴ سال شیرخام را به نرخ مصوب ۱۴۴۰تومان خریداری نمی‌کردند، اگر قیمت تغییر نمی‌کرد دامداری‌ها ورشکسته می‌شدند. از این رو دامداری‌ها هیچ افزایش قیمتی را باعث نشدند. شنیده‌ها حکایت دارد که در برخی از استان‌ها به دلیل کمبود قیمت شیرخام به 2100تومان هم رسیده است. اتحادیه در مورد این موضوع هم عنوان کرده است: این جوسازی است، قیمت شیر در مناطق مختلف متفاوت است، در برخی مناطق قیمت ۱۶۰۰ تومان و در برخی مناطق ۱۸۰۰ تومان است اما در برخی مناطق مانند کرمان که با محدودیت جذب مواجه است قیمت حتی به نرخ مصوب(۱۵۷۰ تومان) هم نمی‌رسد.
60 درصد هزینه لبنیات، بسته بندی است
سال96 دامدار یونجه را کیلویی ۸۵۰ تومان، جو را ۸۵۰ تومان و ذرت را نیز ۸۰۰ تومان خریداری می‌کرد اما امسال یونجه را ۱۵۵۰ تومان، ذرت را ۱۲۰۰ تومان و جو را ۱۲۵۰ تومان خریداری می‌کند علاوه بر این، سایر هزینه‌های تولید برای تولیدکننده افزایش چشمگیری داشته است. بر این اساس افزایش قیمت شیرخام برای حفظ این صنعت مهم بوده است. اما باید به این نکته هم توجه کرد که 60 درصد هزینه لبنیات به خاطرچاپ و بسته بندی است. اگر در این زمینه تولیدکنندگان محصولات لبنی به خودکفایی رسیده بودند، بخش قابل توجهی از هزینه‌ها کاهش پیدا می‌کرد.
415 واحد صنعتی کمتر از 20 سال عمر دارند
با تغییراتی که در بخش تولید شیر صورت پذیرفته بویژه در جایگزینی دام‌های کم بهره با گاوهای دورگه یا‌نژاد اصیل، تولید سرانه شیرخام افزایش یافته و به 105 کیلوگرم رسیده که البته در هراستان متفاوت است. هم‌اکنون 500 واحد تولیدی با ظرفیت اسمی تولید 4 میلیون تن شیر و فرآورده‌های لبنی در کشور فعال است که البته این عدد ناشی از جذب حدود 4.6 میلیون تن شیرخام است. صنعت لبنیات در کشور جزو صنایع نوپاست به گونه‌ای که در سال 1336 اولین واحد صنعتی فرآوری شیر در کشور ایجاد شد، البته در سال 1326 کارخانه شیر پاستوریزه و بهداشتی آسترا تأسیس اما بعد از مدتی تعطیل شد. در حال حاضر 415 واحد لبنی عمری کمتراز 20 سال دارند و مابقی واحدها عمر بیش از 20 سال دارند. از بین کارخانجات 96 درصد خصوصی هستند و 4 درصد در زمره دولتی‌ها قرار گرفتند.
تولید 4 میلیون تن فرآورده‌های لبنی
رضا باکری، دبیر انجمن صنایع فرآورده‌های لبنی ایران می‌گوید: سالانه 4 میلیون تن فرآورده لبنی در کشور تولید می‌شود و حدود 771 میلیون دلار در این زمینه صادرات داریم. لذا در این صنعت توانسته‌ایم به پیشرفت‌های خوبی برسیم.
وی خاطرنشان کرد: طی سالهای 91 و92 از 27 تا 33 درصد رشد قیمت را در محصولات لبنی شاهد بودیم که دلیل آن هم افزایش تورم عمومی در کشور بود. این در حالی است که در سال 92 و با استقرار دولت یازدهم این نرخ تورم شروع به کاهش کرد و در سال 93، قیمت فرآورده‌های لبنی 15 درصد، در سال 94 و 95 هم تنها 6 درصد افزایش یافت که با توجه به تورم عمومی زیر 10 درصد، نرخ بسیار خوبی بود. در ادامه نیز روند افزایشی بسیار کند و آهسته بود.
